Odlar Yurdundan maarifçilik məşəli

Azərbaycan, Odlar Yurdundan öz bölgəsinin tarix və mədəniyyət xəzinələrinin qapısını üzümüzə açan dostumuz Arazı “Poemas del río Wang”ın həmmüəllifi kimi salamlamaq bizim üçün böyük məmnuniyyət mənbəyi və şərəfdir.

Bu yaxınlarda “Poemas del río Wang”da Qacarlar sülaləsinin son şahı – İran hökmdarı Əhməd Şah barəsində “Kiçik şahzadə” başlıqlı yazı ətrafında maraqlı müzakirə getmişdi. Gənc şahzadə və şah ailəsi üzvlərinin təsvir olunduğu köhnə foto, açıqca və poçt markalarından ibarət gözəl seçmə illüstrasiyalar karikaturalarsız natamam olardı.

Ədəm bağlarına keçid

Satirik “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk buraxılışlarından birinin üz qabığındakı bu karikatura şahzadəni صراط sirat – cəhənnəm alovlarının üstündən Ədəm bağlarına, cənnətə aparan qıl körpü üzərindən keçərkən təsvir edir. Burada مرثیهخوان mərsiyyəxanlar onu aşağı çəkməyə çalışarkən, معلم müəllim cənnətdən əlini uzadır.

Cəlil Məmmədquluzadənin məşhur azərbaycan sovet rəssamı Nəcəfqulu İsmayılov (1923-1990) tərəfindən çəkilmiş portreti

“Molla Nəsrəddin”in əsası 20-ci əsrin əvvəlləri yaşamış Azərbaycan ziyalılarının parlaq nümayəndəsi, məşhur yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə (1866-1932) tərəfindən 1906-cı ildə qoyulmuşdur. Naxçıvanda anadan olmuş Mirzə Cəlil (xalq arasında onu hörmətlə belə çağırırdılar) cəmiyyətin maariflənməsi uğrunda gedən mübarizənin ön sırasında idi. Şahzadə Əhmədin İranı təmsil etdiyi bu karikatura Azərbaycandakı bir çox mütərəqqi insanın İran, həmçinin ətrafdakı digər bir çox millətlər üçün xilas yolunun çürümüş sxolastik ənənələr və “mərsiyyə deməyə” qarşı çıxan müasir təhsil, mədəniyyət və ədəbiyyatda olduğuna inamını təsvir edir.

Jurnal Balkan yarımadasından Çinə kimi bir çox xalqın yumoristik folklorunda yer alan populyar bir personajın adı ilə adlandırılıb. Yunanların Anastratin, türklərin Nasrettin Hoca və uyqurların Nasurdin Əfəndi adlandırdığı bu müdrik insanı Azərbaycanda Molla Nəsrəddin kimi tanıyırlar *. Bu iti zəkalı personajın özü kimi jurnal da geniş coğrafiyada poplyarlıq qazanıb. Onun Azərbaycan, İran və Türkiyə daxil olmaqla bir çox ölkədə satirik nəşrlər və karikatura sənəti ənənəsinin başlanğıcını qoyduğu hesab edilir.

“Molla Nəsrəddin”in ilk nömrəsi 7 aprel 1906-cı ildə, Tiflisdə (Tbilisi, Gürcüstan) çap olunmuşdur və Qafqazın bu möhtəşəm mədəni mərkəzinin özü kimi o da yüksək zəkalı və həqiqətən beynəlmiləl bir heyətin birgə işinin məhsulu idi. Jurnalın tarixi yolunun Tiflis dövrü (1906-1917) ərzində karikaturalar əsasən Sankt-Peterburq və Münxen məktəblərinin iki nümayəndəsi, Oskar Şmerlinq (1863-1938) və Yozef Rotter tərəfindən çəkilib. Tiflisdə anadan olmuş Şmerlinq bu gün Gürcüstandakı məşhur Tbilisi Dövlət İncəsənət Akademiyasının müəyyən mənada sələfi olmuş rəssamlıq məktəbinin banisidir.

Digər “Molla Nəsrəddin”çi, karikaturaçı rəssam, Bakılı Əzim Əzimzadə (1880-1943) azərbaycan satirik qrafika sənətinin banisi hesab olunur, iyirmi ildən artıq dərs dediyi Bakı Rəssamlıq Məktəbi isə onun adını daşıyır. Sosial problemləri hədəf alan kəskin satirası ilə tanınmış şair Mirzə Ələkbər Sabir (1862-1911) kimi onu da çox vaxt azərbaycan rəssamlığının Sabiri adlandırırlar. Əslində, bir çox karikaturalar Sabirin “Molla Nəsrəddin”də çap edilən şeirlərinə illüstrasiyadır. Elə ilk nömrənin üz qabığı onun növbəti misralarla başlayan satirik şeirini çox gözəl təsvir edir:

“Molla Nəsrəddin”in ilk nömrəsinin üz qabığı

Tərpənmə amandır bala, qəflətdən ayılma!

Açma gözünü, xabi-cəhalətdən ayılma!

Laylay, bala, laylay!

Yat, qal dala, laylay!

Mövcud olduğu 25 il ərzində öz 748 buraxılışı vasitəsi ilə “Molla Nəsrəddin” təcili həllini tələb edən hər cür müxtəlif poblemlərə toxunmuşdur, lakin təhsil və müasirləşmə həmişə onun üçün birincilik kəsb etmişdir.

Qoymarıq qabağa gedəsən

Qatarın üzərindəki yazı “üsuli-cədid”, yəni yeni üsul, təhsildə yeni metodlar deməkdir. Onun yolunu kəsən iki nəfərin üstündə “köhnə üsul, köhnə elm, köhnə adət” yazıları var. Başlıq isə “Qoymarıq qabağa gedəsən” deyir.

Maarifçilik uğrunda mübarizə o zaman Rus İmperiyasının bir hissəsi olan Şimali Azərbaycanın * hüdudlarından kənara çıxıb, Rusiyanın digər türk xalqlarını da əhatə edirdi.

Buxarayi-Şərif

Xəstənin üstündəki yazı “Buxarayi-Şərif” Orta Asiyadakı Buxara Əmirliyini (1785-1920) nəzərdə tutur. Həkimin üstündəki yazı böyük ehtimalla “firəng həkimi” - Qərbli həkim kimi oxunur, dərmanın yazısı isə “ancaq zəmanə maarifi” deyir. Lap aşağıda həkim və Buxara Əmiri arasında belə bir dialoq verilir:

Əmir: Həkim, xəstəliyi nədir? Həkim: Biçarənin beyni çoxdan qurdlanıb, tez əlac lazım, yoxsa çox sürməz həlak olar. Əmir: Əlacı? Həkim: Bu şüşədəki dərmanla təmizlənməli. Əmir: Vüzəra (nazirlər) və üləma (din alimləri) ilə gərək məsləhət edim.

Krımlı İsmail Qasprinski

Bu karikaturada məşhur Krım-tatar ziyalsı, pedaqoqu, naşiri və siyasi xadimi İsmail Qaspıralı (Qasprinski) (1851-1914) əlində “Tərcüman” qəzeti və “Xoca-i-sübyan” - “Uşaqların müəllimi” dərsliyi ilə təsvir olunub. Onu hədələyən iki kişi isə tatar və azərbaycanlı din xadiminə oxşayır. Əllərində tutduqları kağızların üzərində yazılmış “Üsuli-cədidə xilaf şəriətdir” və “Təkfir” onu kafir, dinsiz elan edir.

Bu maarifçilik hərəkatı Rus İmperiya hökumətini də qıcıqlandırırdı.

Krımda Rüşdiyyə məktəbində

Bu karikaturanın başlığı “Qrimda (Krımda) Rüşdiyyə məktəbində”dir. Dərs vəsaitlərini müsadirə edən direktor deyir: “Hər nə istəyirsən oxuda bilərsən, məsələn Tarix-i-müqəddəs, amma fənn (təbiət elmləri) oxutmağa ixityarın yoxdur”.

Yaxşı məktəb, pis məktəb

Demək olar eyni məsələ Şimali Azərbaycanı təsvir edən iki başqa karikaturanın mövzusudur. Birincisinin başlığında “Bax, buna nə demişəm, buna heç sözüm yoxdur. Bərəkallah” yazılıb. İkincisində isə əsgərlər partları məktəbdən çıxardır: “Sizə belə ‘uşqulalar’ (yeni məktəblər) yaramaz. Tez dağıdın”.

Rus İmperiyası, həmçinin dünyadakı siyasi və ictimai məsələlər tez-tez bir çox tanınmış simanı təsvir edən “Molla Nəsrəddin” karikaturalarının mövzusu olub.

Mixail Menşikov

Bu karikatura arxada qafqazlıların bir-biri ilə dava eləməsi fonunda məşhur rus ziyalısı, naşiri və ictimai xadimi, rus millətçiliyinin ideoloqlarından bir olmuş Mixail Menşikovu (1859-1918) başına “Novoye Vremya” – “Yeni dövran” qəzetini ləçək kimi bağlamış ağlayan kəndli rus qadını kimi təsvir edir: “Ay haray!… Qafqaz əldən getdi!…”

Mühacir məsələsi

Qırğız ailəsi təsvir olunan bu karikaturanın rus dilində başlığı “Mühacir məsələsi”dir. Məmur deyir: “Durun buradan köçün: bizim ‘xoxol’lara yer lazımdır”. Arxa fonda yaxınlaşan adamlara aid yazıda isə “rus mühacirlər” yazılıb.

Lev Tolstoy

Bu karikaturadakı ağ saqqalı cənabı şübhəsiz tanıdınız. Bu, “qraf Tolstoy”, dünya şöhrətli rus yazıçısı qraf Lev Tolstoydur (1828-1910). Arxada görünən iki “dindar” azərbaycanlıdan biri o birisinə deyir: “Məşədi Pirverdi! Bu urusun saqqalı qırmızı olsaydı, ağıllı başlı adamdı, ha!” Yəqin bu karikatura çox da bilinməyən bir fakta işarədir ki, Tolstoy İslamla da maraqlanmış, İslam dininə aid bəzi kitabları oxumuş və hətta Məhəmməd peyğəmbərin seçilmiş kəlamlarından ibarət bir kitab da nəşr etdirmişdi.

Dəmiryol qonaqlığı

Bu karikaturada Osmanlı Almaniya və Avstriyaya dəmiryol qonaqlığı verir. Qazanın üzərində Osmanlı məmləkəti yazılıb. Osmanlı arxada gözləyən İtaliya, Bolqarıstan və Serbiyaya deyir: “Hələ səbr edin: sizə də verəcəyəm...”

Bir çox karikaturalar həm də ailədaxili zorakılıqdan tutmuş qadınların ictimai həyatda sosail və siyasi iştirakına qədər Azərbaycan cəmiyyətində mövcud olan müxtəlif ənənə və mənfilikləri tənqid edirdi.

Azad sevgi

Rus dilində başlığı “Svobodnaya lyubov” – “Azad sevgi” olan bu karikaturanın mövzusu məcburi nikahdır. Bir şeyi qeyd etmək vacibdir ki, o zaman Azərbaycanda istifadə edilən ərəb yazısı kimi şəkillər də sağdan sola oxunmalıdır. Beləliklə sağdakı birinci şəkildə deyilir: “Öz xoşuna gəlməzsən, zorla apararam”. Növbəti şəkildə isə axun - ruhani deyir: “A qız, səsin ki çıxmır, görünür razısan. Allahın əmri ilə səni bu oğlana nikah elədim”.

Rus arvadı

Yoldan keçən yaşlı qadın və bir cənab arasında belə bir dialoq baş verir: – “Balam! Niyə ‘musurman’ qızlarını evdə qoyub ‘urus’ qızı saxlayırsan?” – “Xala! Bəs necə eləyək, ‘musurman’ qızı almağa lap əskiyi min manat pul lazımdır, o pulu yığana kimi mənimki mənə dəyər”.

Müsəlman intelligenti və xanımı

Bu karikaturanın başlığında “Müsəlman intelligenti və xanımı” yazılıb. Şəklin biri “Parisdə”, digəri isə “Qafqazda öz kəndində”dir. Zənn edirəm hansının hansı olduğunu asanca təxmin edə bilərsiniz.

“Molla Nəsrəddin” 20-ci əsrin əvvəlləri özündən sonra Azərbaycanda bir çox görkəmli nailiyyətlər qoymuş maarifçilik hərəkatının flaqmanı olmuşdur: 1901 - müsəlman qızlar üçün ilk dünyəvi məktəb; 1908 - klassik Avropa musiqisi ilə milli musiqi ənənəsini birləşdirən Şərqdə ilk opera; və nəhayət 1918 - Azərbaycan Demokratik Respublikası, qadınlara seçmək və seçilmək hüququnu Birləmiş Ştatlar (1920) və Fransa (1944) kimi müasir demokratiyalardan daha əvvəl vermiş müsəlman Şərqinin ilk parlament respublikası. Bolşevik Rusiyasının 1920-ci il işğalına qədər iki ildən də az bir müddət mövcud olmasına baxmayaraq, onun bəhrələrindən gələcək bir çox nəsillər fayda görmüşdür.

Təşəkkürlər

Bu yazı “Studiolum”lu Tamáş Şayó və onun “Poemas del río Wang”dakı yazılarından ilham almışdır. Skanlanmış karikatura təsvirlərinin çoxunu Mohamad Tavakolinin “flickr” səhifəsində tapa bilərsiniz. Bir neçə şəkil San Dieqodakı “Helix Art Center”in veb-saytından götürülmüşdür.

Digər maraqlı keçidlər

• Üzərində Oskar Şmerlinqin çəkdiyi şəkillər təsvir olunmuş bir əsrlik köhnə gürcü açıqcaları: http://kollekcia-art.ru/oskar_shmerling._29_otkritok..html#morepictures

• “Baku’s Art School Named After Self-Taught Artist” (“Bakı Rəssamlıq Məktəbinin adını daşıdığı sənəti özbaşına örənmiş rəssam”) – Əzim Əzimzadə barəsində məqalə: http://azer.com/aiweb/categories/magazine/72_folder/72-articles/72_azimzade.html

• Dr Altay Göyüşov bu yaxınlarda rusca yazdığı “Еще раз об истории формирования секуляристских тенденций в Азербайджанском обществе” (“Bir daha Azərbaycan cəmiyyətində dünyəvi meyllərin formalaşması tarixi barəsində”) məqaləsində eyni tarixi dövrü təsvir edir: http://www.chechen.org/page,14,393-zhurnal-chast.html

• Dr Bayram Hacızadə rusca “Вклад художников различных национальностей в историю азербайджанской карикатуры” məqaləsində müxtəlif millətlərdən olan rəssamların azərbaycan karikatura sənətinə verdiyi töfhə barədə yazır: http://cartoonia.net/index.php?option=com_content&task=view&id=589&Itemid=1

Torch of Enlightenment from the Land of Fire

It is our great honor and pleasure to greet our friend Araz from Azerbaijan, the Land of Fire as co-author of Poemas del río Wang who opens us a door to the treasure-house of the history and civilization of his region.

Recently there was an interesting discussion around a Poemas del río Wang post entitled The Little Prince about the last king of Qajar dynasty – Ahmad Shah of Iran (Persia). The beautiful selection of illustrations including old photos, postcards and postmarks with the young prince and royal family members would not be complete without the cartoons.

Passage to the Gardens of Eden

This cover page cartoon from one of the first issues of satiric Molla Nasreddin magazine depicts the prince passing through صراط sirat – the hair thick bridge over the blazing inferno with معلم müellim – teacher giving him a hand from Gardens of Eden while مرثیهخوان mersiyyekhans – elegy-singers are trying to pull him down.

Portrait of Jalil Mammadguluzade by famous Azerbaijani Soviet painter Najafgulu Ismayilov (1923-1990)

Molla Nasreddin was founded in 1906 by the famous writer Jalil Mammadguluzade (1866-1932), a bright member of the early 20th century Azerbaijani intelligentsia. Born in Nakhchivan, Mirza Jalil (as he was respectfully called by people) was at the front line of the struggle for enlightenment of society. With the Prince Ahmad depicting Iran this cartoon clearly represents the belief of many progressive people in Azerbaijan that the salvation for Iran as well as many other neighboring nations is in modern education, culture and literature as opposed to the rotten scholastic traditions and “elegy-singing”.

The magazine was named after a popular personage in the humoristic folklore of many nations from Balkans to China. Named as Anastratin by Greek, as Nasrettin Hoja by Turkish and Nasurdin Afandi by Uyghurs, this witty man is called Molla Nasreddin in Azerbaijan. * Just as this ingenious personage, the magazine also earned popularity in a wide geography and is considered as the founder of tradition of satiric publications and cartoon art in many countries including Azerbaijan, Iran and Turkey.

The first issue of Molla Nasreddin was published on 7 April 1906 in Tiflis (Tbilisi, Georgia) and in the spirit of this great cultural centre in Caucasus it was a product of highly intelligent and truly international teamwork. During the Tiflis period in the history of the magazine (1906-1917) cartoons were drawn among others by Oskar Schmerling (1863-1938) and Josef Rotter, two representatives of the Saint-Petersburg and Munich schools. Born in Tiflis, Schmerling was one of the founders of the art school, which in a sense was precursor of now famous Tbilisi State Academy of Arts in Georgia.

Another Molla Nasreddin cartoonist, Baku-born Azim Azimzade (1880-1943) is considered as the founder of Azerbaijani satirical graphic art and Baku Art School where he lectured for more than twenty years is named after him. He is often called Sabir of Azerbaijani art after the poet Mirza Alakbar Sabir (1862-1911), who was famous for writing sharp satire on social issues. In fact many cartoons were illustrations to the poems by Sabir being published in Molla Nasreddin. The cover of the first issue well illustrates his satiric poem starting with the following verse:

Cover of the first issue of Molla Nasreddin

Tərpənmə amandır bala, qəflətdən ayılma!

Açma gözünü, xabi-cəhalətdən ayılma!

Laylay, bala, laylay!

Yat, qal dala, laylay!

Don’t move, watch out, my dear, don’t wake up from unconsciousness

Don’t open your eyes, don’t wake up from the dream of ignorance

Sweet dreams, my dear, sweet dreams

Sleep and remain behind, sweet dreams!

Over the 25 years it did exist, through its 748 issues Molla Nasreddin touched upon all kinds of issues asking for urgent solution, but education and modernization were always its priorities.

We will not let you go forward

The inscription on the locomotive says üsuli-jadid – new style, meaning new methods in education. Two persons staying on its way bear inscriptions köhne üsul, köhne elm, köhne adet – old methods, old knowledge and old traditions. The caption says Qoymariq qabagha gedasan – We will not let you go forward.

The struggle for enlightenment was stretching beyond the borders of Northern Azerbaijan, * which then was a part of the Russian Empire, towards other Turkic nations of Russia.

Honorable Bukhara

The inscription on the patient says Bakharayi-Sherif that is Honorable Bukhara meaning Emirate of Bukhara (1785-1920) in Central Asia. The inscription on the doctor reads most probably as fireng hekimi – Frech (Western) doctor, and the label on medicine says anjaq zemane marifi – only modern education. Below is a dialog between the doctor and Emir of Bukhara:

Emir: Doctor, what is his illness? Doctor: The brains of poor man dried out long ago. He needs a cure at once, otherwise will be lost soon. Emir: What is the cure? Doctor: Should be cleaned with the medicine in this bottle. Emir: I should consult my ministers and clerics.

Ismail Gasprinski of Crimea

This cartoon depicts Ismail Gaspiraly (Gasprinski) (1851-1914) a famous Crimean Tatar intellectual, educator, publisher and politician with the newspaper Terjuman – Translator and his textbook Khoja-i-sübyan – The Teacher of Children in his hand. Two men threatening him look like a Tatar and Azerbaijani clerics. Inscriptions on the papers they hold say Üsuli-cedide khilaf sherietdir – What is against the New Methods is Islamic Sharia law and Tekfir – apostasy, declaration of him as unbeliever.

This movement for enlightenment was irritating for Russian Imperial administration, too.

At the Rushdiyya School in Crimea

The caption of this cartoon says Qrimda Rüşdiyyə məktəbində – At the Rushdiyya School in Crimea. Director confiscating the equipment says: You can teach whatever you want e.g. The Holy History, but you have no right to teach science.

Good school, bad school

Almost the same topic is a theme for other two cartoons depicting Northern Azerbaijan. The caption for the first one says: “That is what it should be; I have nothing to say about it, way to go”. In the second soldiers remove desks from the school: “You don’t need such new schools. Dismantle this quickly”.

Political and social issues in the Russian Empire as well as in the world were often the themes for Molla Nasreddin cartoons, featuring many familiar faces.

Mikhail Menshikov

This cartoon with Caucasians fighting with each-other in the background depicts Mikhail Menshikov (1859-1918) – a famous Russian intellectual, publisher and public figure, one of the ideologists of Russian nationalism as a Russian peasant lady with Novoye Vremya – New Age newspaper as her kerchief crying: “Disaster!… Caucasus is getting away!…”

The issue of settlers

The caption in Russian for this cartoon with Kyrgyz family reads as The issue of settlers. Government official says: “Get out and move from here: our khokhols need some land”. The inscription for the people coming in background says rus mühajirler – Russian immigrants.

Leo Tolstoy

You have recognized the white bearded gentleman in this cartoon for sure. He is graf Tolstoy, the world known Russian writer Count Leo Tolstoy (1828-1910). One “religious” Azerbaijani in the background says to the other one: “Meshedi Pirvedi, this Russian sure would be a decent man would he have his beard colored, huh!” The cartoon probably refers to a not widely known fact that Tolstoy was taking interest also in Islam and had read some Islamic religious texts, even published a book with selected sayings from the prophet Muhammad.

Railway party

In this cartoon the Ottoman gives demir yol qonaqlighi – a “railway party” to Germany and Austria. The caption on the saucepan says Osmanli memleketi – Ottoman Empire. The Ottoman says: “Be patient for the time being: I will give some to you, too” to Italy, Bulgaria and Serbia waiting in background.

Many cartoons also were criticizing different traditions and negativities in Azerbaijani society from domestic violence to the social and political participation of women in community.

Free love

Forced marriage is the theme for the cartoon with caption in Russian Svobodnaya lyubov – Free love. One important note is that you should read the images from right to left as in Arabic script being used in Azerbaijan at that time. So the first picture in the right says: “Should you not want to go voluntarily, I will take you by force”. In the next picture the akhun – cleric says: “Lady, since you don’t say anything, it seems that you agree. By the order of God I marry you to this gentleman”.

Russian wife

The dialog between a passing-by old lady and gentleman is as below. – “My dear! Why do you keep a Russian wife leaving Muslim girls unmarried (avoiding single Muslim girls)?” – “Auntie! What should we do, to marry a Muslim girl I need at least a thousand manats, I would be down collecting that money”.

A Muslim intellectual and his wife

The caption for this cartoon says Müselman inteligenti ve arvadi – A Muslim intellectual and his wife. One image is “in Paris”, the other one is “in his village in Caucasus”. I suppose you can easily guess which one is which.

Molla Nasreddin was the flagship of the movement for enlightenment in early 20th century Azerbaijan, which left many remarkable achievements: 1901 – the first secular school for Muslim girls; 1908 – the first opera in the East combining the classical European music with national musical tradition; and eventually 1918 – Azerbaijan Democratic Republic, the first parliamentary republic in the Muslim East, with women having rights to vote and be elected even earlier than many modern democracies as United States (1920) and France (1944). Although it lasted less than two years before the Bolshevik Russia invaded in 1920, its fruits were reaped by many generations ahead.

Acknowledgements

This posting was inspired by Tamás Sajó of Studiolum and his postings at Poemas del río Wang. Most of other scanned cartoon images were found on the flickr page by Mohamad Tavakoli. Few images were taken from the website of Helix Art Center, San Diego.

Other interesting links

• Century old Georgian postcards with drawings by Oskar Schmerling: http://kollekcia-art.ru/oskar_shmerling._29_otkritok..html#morepictures

• Baku’s Art School Named After Self-Taught Artist – an article about Azim Azimzade: http://azer.com/aiweb/categories/magazine/72_folder/72-articles/72_azimzade.html

• Dr Altay Goyushov describes the historical period in his recent article in Russian Еще раз об истории формирования секуляристских тенденций в Азербайджанском обществе (Once again on formation of secular trends in Azerbaijani society): http://www.chechen.org/page,14,393-zhurnal-chast.html

• Dr Bayram Hajizade writes about contribution of artists of different nationalities in the history of Azerbaijani cartoon art in his article in Russian Вклад художников различных национальностей в историю азербайджанской карикатуры: http://cartoonia.net/index.php?option=com_content&task=view&id=589&Itemid=1

The little prince

In the Objects found section of the blog A vajszínű árnyalat. we have found this postcard, portraying Crown Prince Ahmad Mirza one year before his ascendence to the throne of Persia on July 16, 1909 as Ahmad Qajar Shah, the last ruler in his dynasty. The date of the postmark is March 1911, but this is only ante quem. In the collection of Darius Kadivar we find the other side of the card as well – happy times when it was enough to write for an address as few as “to Mr. Seid Rahim in Tehran” – bearing, oddly enough, another stamp and postmark with a three months earlier date. But this is just an ante quem as well. The quo is printed with Eastern Arabic numbers immediately under the image: ۱۳۲۶ that is 1326, indicating the period between February 4, 1908 and January 22, 1909 according to the Islamic calendar. During the reign of Ahmad Shah, just like in all times since the acceptance of Islam, this was the official calendar. Only after his overthrow in 1925 was it officially changed by Reza Pahlavi – at odds with the clergy and in favor of the country’s ancient roots – for that Persian calendar of Zoroastrian origin, also polished by Omar Khayyam, which counted in solar instead of lunar years the time that had passed since the hijra, thus setting back by forty years the calendar of the country. By when the number of the years could have made up for the loss, his son Mohammed Reza Shah also translated the starting point of the calendar at the year of the foundation of the ancient Persian Empire, so that the pro-Shah emigration even today writes 2567. After the Islamic Revolution – who knows why – they did not return to the Islamic calendar, only the starting point of the Persian calendar in vigor was set again to the year of the Hijra. It is an odd impression to read in the date of the Islamic newspapers, above the name of Allah, the names of the twelve Zoroastrian archangels with which the Persian calendar marks the twelve months – or, more precisely, the twelve zodiacal signs.

The Crown Prince – here to the left already shahinshah, King of the Kings – on these pictures looks with that infinitely melancholic glance into a world accessible only to him, which is the attribute of a nation fatigued under the burden of twenty-five centuries of a highly refined civilization. Of a nation whose very verbal infinitives serve, in an unparalleled way, to express the past time, so that they have to create a separate stem to express the present. This characteristic melancholy is felt everywhere among Persians. And it is not just the consequence of the current political situation, not that “hopelessness that rules the heart of every young Iranian” as The Labyrinth writes, or as the letter quoted by him puts it: “in our 20s and 30s we are already old and will become older still.” For in the non-Persian regions of the country, among the energetic Kurds, in the Armenian quarter of Isfahan, or in Tabriz inhabited by the lively Torkis, Azeri Turks, there is no trace of this melancholy which, on the other hand, was already noted a hundred and fifty years ago by the great Hungarian orientalist Ármin Vámbéry arriving from Turkey to Persia. And this same melancholy radiates from the poems of Khayyam, Rumi or Hafez. And even the predecessor of Ahmad Shah, King Xerxes, while inspecting his army that surpassed any other in number before the great campaign of his life

pronounced himself a happy man, and after that he fell to weeping. Artabanos, having observed that Xerxes wept, asked him: “O king, how far different from one another are the things which thou hast done now and a short while before now! for having pronounced thyself a happy man, thou art now shedding tears.” He said: “Yea, for after I had reckoned up, it came into my mind to feel pity at the thought how brief was the whole life of man, seeing that of these multitudes not one will be alive when a hundred years have gone by.” (Herodotus, Histories, 7.46)

But Ahmad Shah – described by his contemporaries as “an extremely intelligent young man, highly educated, with a wide knowledge of both Eastern and Western culture, and well read in history, politics, and economic theory” – had even more reasons for melancholy. In Persia the Russian imperialists on the north and the English to the south had been competing with each other for a century in seizing the resources of the country, until in the Anglo-Russian Convention of 1907 they divided Persia in spheres of interest, obstructing any development since the times of the shah’s great-grandfather, inciting to anti-government riots the tribes making up almost a quarter of Persia’s population, and extracting exclusive concession on the Iranian oil discovered in 1908. In this vacuum since the 1870’s the most bewildering adventurers, fools and agents had been appropriating the political and cultural stage, preparing the way to the so-called Constitutional Revolution between 1905 and 1911, during which the father of the shah was forced to abdicate, and Ahmad “ascended weeping to the throne”. In the following three years he put on thirty kilos. During his reign the English, “for safety’s sake”, occupy and in the WWI use as a hinterland the country that had previously declared its neutrality, contributing to the great famine of 1918-19 which killed a tenth of the population, and then, at the sight of the gradual development of parlamentarian democracy, they convinced the illiterate general of the only efficient Persian military force, the Persian Cossacks, to seize the power, taking advantage of the absence of the shah who in 1925 traveled to France to the funerals of his father. The general establishes his dictatorship in the service of the English interests under the self-created name Reza Pahlavi Shah. Ahmad Shah dies five years later, at the age of thirty-two in Paris.


In the best summary of twentieth-century Persian history, in his less than hundred pages long The Shahinshah, Ryszard Kapuściński portrays the reign of Reza Pahlavi and of Mohammed Reza by narrating about a dozen of photos, from the illiterate Cossack sergeant accompanying a prisoner to his son escaping from the revolution at the airport. I have always been fascinated by this narrative, not only because of the sharp eye and precise style of Kapuściński, but also because of the ingenuity of the method. However, since I have made better acquaintance of old Persian photos, although my appreciation of Kapuściński has not decreased, nevertheless I see better how much these photos offer themselves to such an analysis. In Persia, before the arrival of photography, there was hardly any tradition of the portrait, thus the early photos do not mirror those centuries-old, detailed and inconscious rules of composition and closedness that have been pointed out even in the photos of Hungarian peasants by Ernő Kunt. These photos possess some kind of a magic spontaneity, by which they promise to tell something more, deeper and more personal about their subjects than contemporary Western photographies do.

The grandfather of Ahmad Shah, Mozaffar al-Din Shah Qajar (1896-1907)

The children of Ahmad Shah

The figure of Ahmad Shah still represents the end of the real Persian imperial rule for many Persians, and even the monarchist emigration is divided between the Qajar party and the Pahlavi party. Essays, a romantic film (Homayun Shahnavaz’s Shah-e kamoush [The silent shah], 2005), and even a separate blog is dedicated to his memory, several families keep at home one of his official ruler’s portraits, and his image, accompanied by the symbol of the Empire, the shir o khorsid, also pops up in the Persepolis of his distant descendant Marjane Satrapi, the second best summary of twentieth-century Persian history.

Front-page of the Illustrated London News not much before
the English, in order to save the world peace threatened
by Persia, in 1915 occupied the country
(or: nothing new under the sun)

Ahmad Shah. Behind him, wearing a cloak, General Reza Khan, shortly before his takeover