Əsəd Bəy kim idi?

Bakı, əsrlərin qovuşuğunda çayxana. “great.az” foto-kolleksiyasından

Keçən əsrin 30-cu illərində bir çox dillərə tərcümə olunmuş bir neçə kitabın müəllifi və dövrün tanınmış ziyalılarının dostu, əsrarəngiz “Azərbaycan şahzadəsi” Əsəd Bəyin şöhrəti bütün Avropa və dünyaya yayılmışdı. Lakin indi Qərbdə demək olar ki unudulmuş adının vaxtilə çoxlu sayda kitab, məqalə və essenin, bu gün də Neapol yaxınlığında dənizə baxan kiçik bir qəbristanlıqdakı qəbrin üzərində həkk olunmasına baxmayaraq alicənab müsəlman Əsəd Bəy, müəyyən mənada, heç mövcud olmayıb.

Rusiya mənşəli yəhudi olan Lev Nussimbaum 1905-ci ildə anadan olmuşdur (özü iddia etdiyinə görə Bakıda; doğum şəhadətnaməsinə görə Kiyevdə; sonradan alman polisi onun əsl mənşəyinin izinə düşdükdə irəli sürdüyünə görə Avropadan Asiyaya gedən qatarda ki, bu, simvolik olaraq ona çox yaraşardı). Adının xatirəsini saxlamaq üçün nə ölüm haqqında rəsmi sənədlər, nə də bir qəbir daşı var. Lev Nussimbaum 1922-ci ildə, Berlində qeyb olur, Əsəd Bəyin ilk dəfə meydana çıxdığı eyni il və eyni yerdə. Hər iki ad, Lev və Əsəd, uyğun dillərdə “şir” deməkdir.

Rus yəhudisi və azərbaycanlı şahzadə, heç vaxt anadan olmamış və heç zaman vəfat etməmiş insan əslində eyni şəxsdir.

“Qafqazın on iki sirri” əsərinin ingilis dilindəki nəşrinin titul vərəqi ilə üzbə-üz qafqazlı dağlı geyimində təsvir olunmuş Əsəd Bəy, Nyu-York: “Viking Press”, 1931 (AI 15 (2011) 2-4)

1900-cü illərin əvvəlləri Azərbaycan dünyada neftə olan tələbatın tən yarısını təmin edirdi. Levin atası, ukraynalı əşkenazi Abram Nussimbaum keçmiş əmirlərin şöhrətinin kölgəsində müsəlman, yəhudi, xristian və zərdüştilərin yan-yana yaşadığı, o zamanın varlı və kosmopolit şəhəri, Xəzər dənizinin sahilində əsl Qafqaz incisi olan Bakıda məskən salaraq sərvətini qara qızıldan qazanmışdı. Levin anası, belarus yəhudisi Berta Slutski bolşevik inqilabçısı idi və gənc Stalinlə dost olduğu söylənirdi (Lev onun Bakıda bir neçə ay Nussimbaumların evində qalmağını iddia etməyi sevərdi). Bəlkə də Berta neft maqnatı Nussimaumla partiyanın tələbinə görə yüksək burjua dairələrinə daxil olmaq üçün evlənmişdi, 1911-ci ildə ifşa edildikdə isə sulfat türşüsu içərək özünü zəhərləmişdi. Balaca Lev alman dayə tərəfindən tərbiyə olunmuş, gənc Nussimbaum alman dilindi məhz ondan öyrənmiş və beləliklə həyat yolunu cızmışdı.

Rus və fransız dillərində yazılmış açıqca: “Bibi-Heybətdəki üç fontan alovlar içində.
Bakı, 14 sentyabr 1903-cü il”. Bibi-Heybət dənizə yaxın, Bakının qərb tərəfində yerləşən ən zəngin neft sahələrindən biri idi (AI 15 (2011) 2-4)

Sonralar yazdığı kitablarda iddia etdiyinə görə Birinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan və Rusiyada 1917-ci il inqilabı baş verdikdən sonra Lev və onun atası birinci dəfə Türküstandan keçib İrana qaçmağa məcbur oldular. Onlar 1919-cu ildə dünyanın ilk müsəlman parlament respublikası olan qısa ömürlü Azərbaycan Demokratik Respublikasına qayıtdılar. Ölkənin Qızıl Ordu tərəfindən işğalından sonra onlar Bakını ikinci dəfə sərgüzəşt dolu bir yolla tərk etdilər. Əvvəl xilafətin son dövrlərində Konstantinopolda qalırlar, sonra Parisdə və nəhayət Berlində ki, orada Lev Şərqşünaslıq Fakültəsinə qəbul olur. O daha heç zaman doğma yerləri görməyəcəkdi, xatirələrində tolerant İslamın və Şərqin cazibədarlığı və kosmopolitizmini ideallaşdırırdı, elə orada da özünə sığınacaq tapmaq qərarını verdi. 1922-ci ildə Türk səfirliyinin imamı qarşısında yəhudi Lev Nussimbaum yoxa çıxaraq İslamı qəbul etmiş müsəlman şahzadə Əsəd Bəyə yol verir. Daha sonra çəkilmiş portreti onu başında fəs təsvir edir.

Lev özü üçün ölümünə qədər sadiq qalacağı bir uydyrma kimlik fikirləşir, lakin ətrafındakı dünyalar durmadan yoxa çıxır: ideallaşdırılmış və itirilmiş qədim Bakıdan sonra, müasir Türkiyənin atası Atatürk fəs qoymağı qadağan edir, şərəfli “Bəy” titulunu ləğv edərək hamıdan sıravi soyadları götürməyi tələb edir.

Qızıl ordu 1920-ci ilin mayı Bakıda. “azerview.com” foto-kolleksiyasından

24 yaşında Əsəd Bəy alman dilində ilk bestselleri olan “Şərqdə qan və neft”i nəşr etdirir. Öz qısa həyatında o, bir çox dillərə tərcümə olunmuş daha bir düjün kitab, o cümlədən Məhəmməd peyğəmbər, Lenin və Stalin, İkinci Çar Nikolay və Rza Şah Pəhləvinin bioqrafiyalarını yazır. Əsərləri Veymar Almaniyasının ən böyük naşirləri tərəfindən çap olunur, alman və avstriya jurnalları üçün yazır, çoşqun sevgi həyatına görə dedi-qodu səhifələrinin qəhrəmanına çevrilir, o dövrün sürgündə olan saxta müsəlman şahzadəsinin ekzotikliyi ilə ovsunlanmış intellektuallar dünyasına daxil olur.

Bakı, Xəzər dənizinin sahilində Bulvar, solunda orta əsrin köhnə şəhəri və
arxa fonda erkən orta əsrə aid Qız Qalazı ilə (AI 15 (2011) 2-4)

Əsəd Bəy hesab edirdi ki, yəhudi və müsəlmanlar Qərb modernizmi deyil, Şərq və ənənəvi dəyərlərini qəbul edərək öz ümumi semit köklərini möhkəmləndirməlidirlər. Lakin eyni zamanda ailəsinin başına gəlmiş bədbəxtliklərə görə ölümünə qədər müharibə elan etdiyi Kommunizmə qarşı Qərbi yeganə istehkam hesab edirdi. Şərq və Qərb arasında sintez Lev-Əsədin həyatı boyu təqib etdiyi utopiyaya çevrilir.

Eyni yer təxminən 1900-cu ildə, qoşqusuz tramvay və telefon dirəkləri ilə (AI 15 (2011) 2-4)

Lakin ətrafında hər şey dəyişməkdə davam edirdi. 1933-cü ildə Nasional Sosializmin yüksəlişi ilə Vaymar Respublikası tarixdən silinir, bundan sonrakı irqi qanunlar yəhudilərə alman dilində nəşr olunmağı qadağan edir. Almaniyada Əsəd Bəyin əsl kimliyi barədə şayiələr gəzir, o, Yazıçılar Birliyindən xaric olunaraq yeni Qurban Səid psevdonimi ilə yazmağa məcbur olur. Əsəd Bəy yəhudi atası (o, 1941-ci ildə Treblinka düşərgəsində vəfat edəcəkdi) ilə birlikdə Berlində yaşamaqda ikən özünün əsl müsəlman kimliyini müdafiə etməkdə davam edir.

Bakıda neft daşıyan arabalar. Fotoqraf: Karl Bulla, 1905

Lakin bu zaman yeni bir macəra başlayırdı, Əsəd Bəy kitablarının xüsusi uğur qazandığı, rejimin ən yüksən dairələrində dəstək və rəğbət gördüyü Faşist İtaliyasında yeni çətinliklərlə üzləşir. Filosof və pedaqoq Covanni Centile onu xüsusilə dəstəkləyərək Duçe ilə görüşdürməyə çalışır (bu görüş planları yazıçının əsl mənşəyi barədə polis arayışı nəticəsində pozuacaqdı). Əsəd sionizmin Mussolini Faşizmini britaniyalı düşmənin düşməni və siyasi ideya mənbəyi kimi görən müəyyən sağ-qanadının mövqelərinə yaxın olur. Əsəd Bəy 1936-cı ildə sağçı sionizmin atası, Odessalı Zeev Vladimir Jabotinskinin Revizionist partiyasında ikinci şəxs olan Volfqanq fon Vayzl ilə birlikdə “Allah böyükdür” kitabını nəşr etdirir. O vaxtlar (1938-ci ilin irqi qanunlarına qədər) İtaliya dövləti də sionist ekstremistlərin bu diqqətini cavabsız qoymadı: otuzuncu illərdə Çivitavekkya Dənizçilik Məktəbində Jabotinskinin Revizionist partiyası ilə əlaqəli millətçi gənclər hərəkatı Betarın üzvü olan yəhudi gənclər üçün ilk sinif açıldı. Sinfin başçısı gənc və savadlı Litva yəhudisi, məşhur ravvin ailəsinin oğlu, italyan faşizminə heyran olmuş anti-kommunist (ivrit dilində Mussolininin ilk bioqrafiyasını 1936-cı ildə, Tel-Əvivdə nəşr etdirəcəkdi) və bir neçə il sonra qeyri-dəqiqliyi ilə məşhur “Yosl Rakover Allahla danışır” hekayəsinin müəllifi Tsvi Kolits idi.

Bakıda, köhnə şəhərdə xalça tacirləri

İctimaiyyətin diqqət mərkəzində olan bir şəxs kimi şöhrətinin zirvəsi olan ABŞ-a səfərindən qaydan Əsəd Bəyi həyat yoldaşı, yəhudi Erika Lövendal yazıçı Rene Fülop-Müllerlə birlikdə olmaq üçün tərk edir. Həyatında yer alan böyük eşqinin puç olması Əsəd Bəyin qısa müddətə psixiatrik müəssisədə müalicə almasına gətirir. Daha sonra “şahzadə” nadir və o zaman müalicə olunmayan bir xəstəliyə, barmaqların qanqrenaya gətirən göyərməsi ilə müşayət olunan Reyno fenomeni və ya başqa bir qənaətə görə Bürger xəstəliyinə tutulur. “Anşlüs” onu Avstriyada yaxalayır və o, İsveçrə ərazisindən keçərək cənubi İtaliyada, Amalfi sahil xəttində, dəniz üzərindəkı yüksəklikdə yerləşən bir balıqçı kəndi olan Pozitanoya qaçır. İren Kovaliska xatırlayır ki, o illər Pozitano nasist ordularının işğal etdiyi bir çox avropa ölkələrindən olan siyasi qaçqın və yəhudilər üçün sığınacaq yeri idi. Kovaliska ilə Pozitanoda yaşayan alman şairi Armin Teofil Veqner müsəlman-yəhudi Lev-Əsəd barədə deyir ki, “ömrünün sonuna doğru o, şarada-tapmaca oynamağı sevərdi”.

Təxminən 1900-cü il, Bakı Realnı Məktəbi. Həm Lev Nussimbaum,
həm də “Əli və Nino” romanının xəyali qəhrəmanı Əli bu məktəbə getmişdir.
İndi isə bu, İqtisadiyaat Universitetidir (AI 15 (2011) 2-4)

Dünyanın ucqar bir yerində bu təcrid olunmuş və kosmopolit sığınacaq yerinə Əsəd Bəy kitablarının müəllif hüquqlarından əldə etdiyi üç min lirə, o zaman üçün boyuk məbləğ saxlanan hesabın bank kitabçası ilə gəlmişdi. Lakin müharibənin gəlişi ilə naşirlər qonorar ödəməyi dayandırır və Əsəd Bəy o qədər kasıblayır ki, sağ qalmaq üçün öz dostları və Pozitano sakinlərinin köməyindən asılı olur. Xəstəliyi də getdikcə pisləşir, dözülməz ağrıları yüngülləşdirmək üçün həkim ona morfi göstərişi yazır, amma Əsəd Bəyin dərman almaq imkanı olmur. 1939-cu ildə Neapolda tədricən sol ayağının barmaqları amputasiyaya məruz qalır. Onun yəhudi mənşəyindən çoxdandır ki xəbərdar olan faşist polisi onu irqi qanunlara görə həbs etmək əvəzinə bu əməliyyata lazım olan pulu tapmaq üçün fəaliyyətə keçir, bu işə həm də Daxili İşlər, Xarici İşlər və Mədəniyyət Nazirliklərində Neapol, Salerno və Pozitanonun rəsmi hökumət orqanları cəlb olunur.

Sara Aşurbəyli, neft maqnatı ailəsinin qızı, sonradan Bakı və Şirvanşahlar dövlətinin tarixini öyrənən böyük alim (onun adı əvvəlki yazımızda da çəkilərək şəkilləri verilib) (AI 15 (2011) 2-4)

Ömrünün son dövründə Əsəd Bəyə Rapallo ledisi Pima Andreə - yazıçı və rəssamların, xüsusən də dramaturq Gerhart Hauptmanın böyük dostu kömək edir. Məhz adı axırıncı çəkilən bu şəxs ona həyəcan xəbəri göndərir ki, “Şərqdə qan və neft”in məşhur müəllifi böyük ehtiyac içində Pozitanoda yaşayır. Andreə isə ehtiyac içində yaşayan yazıçıların acınacaqlı vəziyyətinə həssas yanaşan və Əsəd Bəyin kitabları ilə maraqlanan Ezra Paunda (kitablardan biri, “Qafqazın sirləri”nə o öz “Ölümdən sonra nəğmələr”inin bir hissəsində istinad edib) bu barədə məlumat verir. Paund ona nail olur ki, Əsədi əməkdaşlıq etdiyi Roma propaqanda departamentinə işə götürürlər. Asiyada translyasiya olunacaq radio proqramların bəzi müsahibələrini lentə almaq üçün Levi İtaliya Dövlət Radiosundakı studiyaya aparmaq məqsədi ilə 1942-ci ildə Pozitanoya mavi bir avtomobil gəlir. Lakin maşın çox gec gəlib çıxır. Əsəd bəy bir neçə gün əvvəl, avqustun 27-si, cəmi-cümlətanı 36 yaşında, xəstəlikdən zəifləyərək vəfat edir.

Bakı, köhnə müsəlman qəbristanlığı

Öz istəyinə əsasən onu Pozitanodakı balaca qəbristanlıqda dəfn edirlər. Ancaq 2008-ci ildə Məkkəyə doğru döndərilmiş qəbir türk üslubunda hazırlanıb və başında daşdan çalma var. Baş daşında Əsəd Bəyin adından başqa Quranın ilk surəsinin birinci ayəsi oyulub: بسم الله الرحمن الرحيم, bismillāhi-rrahmani-rrahīm, rəhmli və rəhmdil Allahın adı ilə. Bütün xərclər əl-cəzairli jurnalist, paraşüt-desantçı və faşist İtaliyasının casusu Əhməd Cəmil Vakka Madzara tərəfindən ödənmişdi. Elə Əhməd Cəmilin uydyrma kimliyi də bu əhvalatla tam səsləşir, onun əsl adı Bello Vakko, özü isə Tirpolidə anadan olmuş İtaliya vətəndaşı, Qahirədə yaşayarkən İslamı qəbul etmiş keçmiş ehtiyat zabiti idi.

Müqəddəs Nino məktəbi “Əli və Nino: Məhəbbət hekayəsi” romanında gürcü Ninonun liseyinin prototipi. Məktəbin tarixi barədə təfərrüatlarla dolu əvvəlki yazımıza nəzər yetirin. Arxa fonda görünən Nevski baş kilsəsi Çar III Aleksandrın fərmanı ilə müsəlman qəbristanlığının yerində tikilmiş, 1936-cı ildə isə dağıdılmışdı (AI 15 (2011) 2-4)

Lakin yəhudi-azəri-türk şahzadəsinin müxtəlif həyatlarının sirləri ölümündən sonra da bitmək bilmir. Əsəd Bəy 1937-ci ildə, Avstriyada Qurban Səid təxəllüsü altında “Əli və Nino: Məhəbbət hekayəsi” romanını nəşr etdirmişdir. Tez bir zamanda beynəlxalq uğur qazanaraq artıq 33 dilə tərcümə edilmiş bu kitab müsəlman Romeo (azəri Əli) və xristian Cülyetta (gürcü Nino) arasında məhəbbət hekayəsindən bəhs edir və Nussimbaum-Bəy üçün vacib olan bir sualla başlayır: “Bəs biz Bakılılar Avropalıyıq, yoxsa Şərqli?” Şərqə bağlı və Qərbə heyran olan Əli qədim azərbaycan şəhəri Gəncəni Rusların hücumudan qoruyarkən həlak olur. Bu romanın milli ədəbi abidə hesab olunduğu Azərbaycanda Əsəd Bəy və Qurban Səidin eyni şəxs olduğunu hamı qəbul etmir, romanı milli yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə aid edirlər. Almaniyada isə hesab edirlər ki, Qurban Səid avstriyalı Baronessa Elfrida fon Bodmershof fon Erelfelsin təxəllüsüdür. Əslində, Əsəd Bəy bir yəhudi kimi alman dilində çap oluna bilmədiyindən dostu olan Baronessa ilə (onun əri də İslamı qəbul etmişdi) əsərlərinin müəlliflik hüququnu onun adına yazdırmaq barədə razılaşmışdı.

Şahzadə Əsəd Bəy, Qurban Səid, yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminli (burada gürcü Qriqol Robakidze də qeyd edilməlidir) və Baronessa Elfrida fon Bodmershof fon Erelfels: Şərq və Qərb arasında bir kitabın və bu qədər dünyanı dəyişmiş illərin birləşdirdiyi neçə ömür, neçə ad. Lev Nussimbaum bu hekayəni əlbəttə ki bəyənərdi.

“Əli və Nino”nun müəllifi kimi irəli sürülən dörd namizəd.

Bu yazının illüstrasiyaları “Azerbaijan International” jurnalının “Əli and Nino. Ədəbiyyat biznesi. Azərbaycanın ən məşhur romanının müəllifi kimdir?” sualına həsr olunmuş sonuncu, 15 (2011) 2-4 buraxılışından götürülmüşdür. Həm Əsəd Bəy, həm də “Əli və Nino”da təsvir edilmiş ötən əsr Bakısının gündəlik həyatı və mədəniyyəti barədə ən təfsilatlı bir tədqiqatın hesabatı olan bu nəşr Yusif Vəzirin müəllifliyini dəstəkləyən inandırıcı arqumentlər gətirir. Onu bir neçə gün əvvəl Bakının qədim şəhər qismində yerləşən sonuncu köhnə ikinci əl kitab dükanında aldıq və tezliklə həm bu dükan, həm bu nəşr, həm də jurnalın təsvir etdiyi itirilmiş Bakı barədə yazacağıq.

• Əsas mənbələr:
- Tom Reyss, “The Orientalist”, “Random House”, 2005
- Françesko M. Kataluççio, “Vado a vedere se di là è meglio”, “Sellerio”, 2010
- Massimo İntrovinye, “Essad Bey (alias Kurban Said)”, “Il Domenicale”, 2005, n.4
- Stenio Solinas, “Le tante identità di Mohammed Essad Bey”, “Leadership Medica” 2004, n.4
• Əsəd Bəyin qəbrinin foto-şəkli
• Pozitanonun foto-şəkli

Bakı, Şirvanşahlar sarayı. 19-cu əsrin sonları (AI 15 (2011) 2-4)

Who was Essad Bey?

Baku, tea house at the turn of the century. From the photo collection great.az

During the 30s of the last century, the fame of the mysterious “Azerbaijani prince” Essad Bey, author of several volumes translated to many languages and friend of renowned intellectuals of the time spread all over Europe and the world. Yet, despite the fact that his name, now almost forgotten in the West, has appeared on numerous books, articles and essays, and still remains carved on a grave in a small cemetery overlooking the sea near Naples, the noble Muslim Essad Bey, in certain respects, has never existed.

Lev Nussimbaum, a Jew of Russian origin was born in 1905 (in Baku, as he claimed; in Kiev, as his birth certificate shows; on a train traveling between Europe and Asia, as he asserted later, when the German police tracked down his true origin and as it would be symbolically very fitting to him). There are no official documents about the death, nor is there a tomb to preserve the memory of his name. Lev Nussimbaum disappears in Berlin in 1922, the same year and in the same place where and when Essad Bey appears for the first time. Both names, Lev and Essad, mean “lion” in their respective languages.

The Russian Jew and the Azerbaijani prince, the one who was never born and the one who never died, are in fact the same person.

Essad Bey in Caucasian mountain dress as shown opposite the title page of the English edition of his Twelve secrets of the Caucasus, New York: Viking Press, 1931 (AI 15 (2011) 2-4)

In the early 1900s, Azerbaijan satisfied half of the world’s oil demand. Lev’s father, the Ukrainian Ashkenazi Abraham Nussimbaum had made his fortune in the black gold having settled in Baku, a rich and cosmopolitan city at the time, a true pearl of the Caucasus at the Caspian Sea, where Muslims, Jews, Christians and Zoroastrians all lived side by side in the shadow of the glory of the emirs of the past. Lev’s mother, Berta Slutzki, a Belarusian Jew, was a Bolshevik revolutionary and allegedly a friend of the young Stalin (who, as Lev loved to claim, stayed for a few months at the home of the Nussimbaums in Baku). Berta perhaps married the oil magnate Nussimbaum at the behest of the party to infiltrate the high bourgeois circles, and when exposed in 1911, she committed suicide by drinking sulfuric acid. The little Lev was raised by a German nurse, and it was from her that the young Nussimbaum learned German, thus marking the course of his life.

Postcard written in Russian and French: “Three fountains at Bibi-Heybat in flames. Baku,
September 14, 1903”. Bibi-Heybat was one of the richest oil fields, located
on the western side of Baku near the sea (AI 15 (2011) 2-4)

After the end of World War I and the Russian revolution of 1917, Lev and his father are forced to flee for the first time through Turkestan to Persia, as he asserts in his later books. They come back in 1919 in the ephemeral Azerbaijani Democratic Republic, the first Muslim parliamentary republic in the world. After the invasion of the country by the Red Army they leave Baku in an adventurous way for a second time to stay first in Constantinople during the last period of the caliphate, then in Paris and finally in Berlin where Lev attends the Department of Oriental Studies. He will never again see his native and, and in his memory he idealizes the charm and the cosmopolitanism of a tolerant Islam and of an East where he decides to find shelter. In 1922, in front of the Imam of the Turkish embassy in Berlin, the Jewish Lev Nussimbaum disappears to make way for the Muslim prince Essad Bey (from old Turkish “beg”, ‘Sir’) converted to Islam. A later portrait shows him with a fez on his head.

Lev invents a fictitious identity to which he would remain faithful until his death, but the worlds do not cease to disappear around him: after the ancient Baku, idealized and lost, Atatürk, the father of modern Turkey prohibits his fellow citizens the use of the fez and abolishes the honorary title “Bey”, requiring all to use regular family names.

The red army in Baku in May 1920. From the photo collection of azerview.com

At 24 Essad Bey publishes in German his first bestseller, Blood and Oil in the Orient. He writes in his short life another dozen books translated into many languages, including the biographies of the Prophet Muhammad, of Lenin and Stalin, Czar Nicholas II and Shah Reza Pahlavi. He publishes with the major publishers of Weimar Germany, writes for German and Austrian journals, due to his turbulent love life becomes the protagonist of the gossip columns, and is introduced in the intellectual world of the time which is fascinated by the exoticism of the self-styled Muslim Prince in exile.

Baku, the Boulevard on the Quay of the Caspian sea in the late 19th century, with the medieval old town to the left and the early medieval Maiden’s Tower in the background (AI 15 (2011) 2-4)

Essad Bey suggested that Jews and Muslims must enhance their common Semitic root by embracing the East and their traditional values, as opposed to Western modernism; but at the same time he considers the West as the only bulwark against Communism to which, as a result of his family’s vicissitudes, he declares a war until his death. The synthesis between East and West becomes the utopia that Lev-Essad would chase all along the course of his existence.

The same place around 1900 with horseless tram and telephone poles (AI 15 (2011) 2-4)

But everything continues to change around him. In 1933 the Weimar Republic is erased by the rise of National Socialism, and the subsequent racial laws forbid Jews to publish in German. Rumors begin to circulate in Germany about the true identity of Essad Bey, who is expelled from the Union of Writers and will be forced to write under a new pseudonym, that of Kurban Said. Essad Bey continues to assert his identity as a true Muslim, while continuing to live in Berlin with his Jewish father (who would eventually die in 1941 in the lager of Treblinka)

Oil transport carts in Baku. Photo by Karl Bulla, 1905

But it is time to start a new adventure, and Essad Bey finds the new challenge in the Fascist Italy, where his books are particularly successful, and where he meets support and friendship in the highest spheres of the regime. He is particularly supported by the philosopher and pedagogue Giovanni Gentile, who makes efforts to bring him in contact with the Duce (the plans of the meeting will be upset by the police reports on the true origin of the writer). Essad is close to the positions of a certain right-wing Zionism which sees the Fascism of Mussolini an enemy of the British enemy and a source of political inspiration. Essad Bey in 1936 publishes the book Allah is Great together with Wolfgang von Weisl, the personality number two in the Revisionist Party of the Odessan Ze’ev Vladimir Zhabotinsky, the father of right-wing Zionism. At that time (before the racial laws of 1938) the Italian State also returns the attention of the Zionist extremists: in the thirties, at the Maritime School of Civitavecchia, they establish a first class for the young Jews belonging to the Betar, the nationalist youth movement affiliated with the Revisionist Party of Zhabotinsky. At the head of the class is Zvi Kolitz, a young and educated Lithuanian Jew, the son of a renowned rabbinical family and an anti-Communist himself fascinated by the experience of Italian Fascism (he would eventually publish in 1936 in Tel Aviv the first biography of Mussolini in Hebrew), and several years later the author of the famous apocryphal Yossl Rakover talks to God.

Carpet sellers in the old town of Baku

Returning from a trip to the USA that marks the peak of his fame as a public personality, Essad Bey was left by his wife, the Jewish Erika Loewendhal, for the writer René Fülöp-Müller. The failure of the great love of his life will bring Essad Bey to a brief hospitalization at a psychiatric institute. Then the “Prince” contracts a rare and at that time incurable disease, the Raynaud’s phenomenon – or, according to other opinions, Buerger’s disease –, characterized by the cyanosis of the fingers that leads to gangrene. The Anschluss finds him in Austria, from where he flies through Switzerland to the Southern Italian Positano, a small fishing village perched above the sea of the Amalfi Coast. As Irene Kowaliska recalls, in those years Positano was an asylum for political refugees and Jews from many European countries occupied by Nazi troops. The German poet Armin Teophil Wegner, who lived with Kowaliska in Positano, says about the Muslim-Jew Lev-Essad that he loved to play the charade to the end.

The Baku Real School around 1900, visited both by Lev Nussimbaum and the fictional Ali in the novel Ali and Nino. Now it is University of Economics (AI 15 (2011) 2-4)

To this secluded and cosmopolitan retreat at the end of the world, Essad Bey came in 1938 with a bank-book of three thousand lire, a large sum at that time, resulting from the copyright of his books. With the advent of the war, however, the publishers stop paying the royalties, and Essad Bey is reduced to poverty to the extent of depending on the help of his friends and the citizens of Positano to survive. His disease also grows worse, and the doctor prescribes him morphine to alleviate the unbearable pain, but Essad Bey is not able to buy the drug. In 1939, in Naples he is subjected to a gradual amputation of the toes of his left foot. The Fascist police, which has long been aware of his Jewish origin, instead of arresting him in terms of the racial laws, is activated to find the money needed for the operation, and the administrative authorities of Naples, Salerno and Positano are involved in this effect at the Ministries of Interior, Foreign Affairs and Culture.

Sara Ashurbeyli, daughter of an oil magnate family and the later great historian of Baku and the Shirvanshah state (also mentioned and illustrated in our previous post) (AI 15 (2011) 2-4)

In the last period of his life Essad Bey is helped by a lady of Rapallo, Pima Andreae, a great friend of writers and artists, especially of the playwright Gerhart Hauptmann. It is just this latter to alert her that the famous author of Blood and Oil in the Orient lives in Positano in conditions of extreme need. Andreae also informed about the case Ezra Pound, who was sensitive to the plight of writers in need, and was interested in the books of Essad Bey (one of them, The Secrets of the Caucasus, is also mentioned in a fragment of his Posthumous Songs). Pound achieves Essad’s being employed at the propaganda department of Rome with which he also collaborates. A blue car arrives in Positano in 1942 to bring Lev to the studio of the Italian State Radio to record some interviews for the radio programs broadcasted in Asia. But the car comes too late. Essad Bey dies a few days earlier, on August 27, only at the age of 36, consumed by the disease.

Baku, old Muslim cemetery

As per his wishes, his body is buried in the small cemetery in Positano. The tomb – whose position was turned to face Mecca only in 2008 – is in Turkish style and is topped with a turban made of stone. On the stele, besides the name of Essad Bey, they carved in Arabic script the first verse of the first sura of the Qur’an: بسم الله الرحمن الرحيم, bismillāhi-rrahmani-rrahīm, in the name of God, the misericordious and merciful. The costs were paid by Ahmed Giamil Vacca Mazzara, an Algerian journalist, a paratrooper and a spy of Fascist Italy. But, in perfect consonance with this history, the identity of Ahmed Giamil is also a false one, his real name being Bello Vacca, and he himself an Italian citizen born in Tripoli, a former reserve officer who converted to Islam while living in Cairo.

The Saint Nino school, model for the lyceum of the Georgian Nino in the novel Ali and Nino: A
Love Story. On the history of the school see our exhaustive previous post. The Nevsky
Cathedral in the background, built at the behest of Czar Alexander III on the place
of a Muslim cemetery, was demolished in 1936. (AI 15 (2011) 2-4)

But the secrets of the many lives of the Jewish-Azeri-Turkish prince do not end even with his death. Essad Bey had published in 1937 in Austria the novel Ali and Nino: A Love Story under the pseudonym Kurban Said. The book, which immediately became an international success and is already translated in 33 languages, tells about the story of love between a Muslim Romeo (the Azeri Ali) and a Christian Juliet (the Georgian Nino), and begins with a question that is crucial for Nussimbaum-Bey, “but are we Bakuvians Europeans or Orientals?” Ali, linked to the East and fascinated by the West, dies in the defense of the ancient Azerbaijani city of Ganja against the assault of the Russians. In Azerbaijan, where this novel is considered a national literary monument, not everyone admits the identity of Essad Bey and Kurban Said, and they attribute the novel to the national poet Yusif Vazir Çemenzeminli. In Germany, however, they believe that Kurban Said is the pseudonym of the Austrian Baroness Elfriede von Bodmershof von Ehrenfels. In fact, Essad Bey, unable to publish in German as a Jew, had agreed with the Baroness, his friend (whose husband had also converted Islam) to record the copyright of his works under her own name.

Prince Essad Bey, the writers Kurban Said and Yusif Vazir – and even the Georgian Grigol Robakidze – as well as Baroness von Elfriede von Bodmershof von Ehrenfels: how many lives and how many names between East and West, linked by a book and by years that changed so many worlds. A story that Lev Nussimbaum would have certainly loved very much.

The four candidates proposed for the authorship of Ali and Nino.

The illustrations of this post were taken from the last edition of Azerbaijan International, 15
(2011) 2-4, a thematic volume dedicated to the question of “Ali and Nino. The Business of
of Literature. Who wrote Azerbaijan’s most famous novel?” This volume, which is the
most recent and most detailed research report both on Essad Bey and the everyday
life and culture of the fin-de-siècle Baku described in Ali and Nino, offers very
convincing arguments for the authorship of Yusif Vazir. We have bought
it just some days ago in the last old style second-hand bookshop of
Baku’s old city, and we will soon write both about the shop,
this volume, and the disappeared Baku described in it.

• Main sources:
- Tom Reiss, The Orientalist, Random House, 2005
- Francesco M. Cataluccio, Vado a vedere se di là è meglio, Sellerio, 2010
- Massimo Introvigne, Essad Bey (alias Kurban Said), Il Domenicale, 2005, n. 4
- Stenio Solinas, Le tante identità di Mohammed Essad Bey, Leadership Medica 2004, n. 4
• Foto of the tomb of Essad Bey
• Foto of Positano

Baku, the Shirvanshah’s Palace. Late 19th century (AI 15 (2011) 2-4)

¿Quién fue Essad Bey?

Baku, casa de té a la vuelta del siglo. De la colección de great.az

Durante los años 30 del siglo pasado, Europa y el mundo vieron la fama del misterioso príncipe azerbaiyano Essad Bey, autor de best-sellers internacionales y amigo de intelectuales muy notables de su época. Sin embargo, a pesar de que su nombre, hoy casi olvidado en Occidente, luzca en numerosos libros, artículos y ensayos de gran éxito, y que se vea claramente esculpido sobre la tumba de un pequeño cementerio cercano a Nápoles, con vistas al mar, Essad Bey, en muchos sentidos, nunca existió.

Lev Nussimbaum, judío de origen ruso, nació en Bakú en 1905 (según algunas fuentes el nacimiento tuvo lugar, de manera oportunamente simbólica, en un tren que viajaba entre Europa y Asia). No hay documentos oficiales sobre su muerte ni una tumba que preserve su nombre. Lev Nussimbaum se desvanece en el Berlín de 1922, el mismo año y en el mismo lugar en que aparece por primera vez Essad Bey. Ambos nombres, Lev y Essad, significan en sus lenguas respectivas, “león”.

El judío ruso y el príncipe azerí, uno nunca nacido y el otro nunca fallecido, fueron la misma persona.

Essad Bey en un traje caucásico de montaña tal como se le ve en la contraportada de la edición inglesa de su Twelve secrets of the Caucasus, New York: Viking Press, 1931 (AI 15 (2011) 2-4)

A principios de 1900, Azerbaiyán cubría por sí sola la mitad de la demanda petrolífera mundial. El padre de Lev, el asquenazí ucraniano Abraham Nussimbaum, había hecho fortuna con el oro negro, y se estableció en Bakú, ciudad por entonces rica, verdadera perla del Cáucaso sobre el mar Caspio, donde musulmanes, judíos, cristianos y zoroastrianos convivían a la sombra de los fastos de los antiguos emires. La madre de Lev, Berta Slutzki, judía bielorrusa, era una revolucionaria bolchevique amiga del joven Stalin (quien llegó a pasar unos días en casa de los Nussimbaum, en Bakú). Berta se había casado con el petrolero Abraham quizá para infiltrarse, obedeciendo órdenes del Partido, en los ambientes burgueses. Al ser decubierta, se suicidó en 1912 bebiendo ácido sulfúrico. El pequeño Lev fue criado por una enfermera alemana a quien permaneció siempre unido; de ella el joven Lev aprendió alemán, marcando así el curso de su vida.

Postal escrita en ruso y francés: “Tres pozos de Bibi-Heybat en llamas. Bakú, 14 de septiembre
de 1903”. Bibi-Heybat fue uno de los campos más ricos, situado en la
parte occidental de Bakú, cerca del mar (AI 15 (2011) 2-4)

Después de la Revolución rusa del 17 y acabada la Primera Guerra Mundial, Lev y su padre se vieron obligados a huir, por primera vez, a través de Turkistán y Persia. Al volver en 1919 a la efímera República Democrática de Azerbaiyán (la primera república parlamentaria musulmana del mundo), la invasión del país por parte del Ejército Rojo les forzaría de nuevo a salir de Bakú a la aventura para recalar inicialmente en Constantinopla, durante el último periodo de la vida del califato, luego en París y por último en Berlín, donde Lev frecuentó el Departamento de Orientalística de la Universidad. Lev no volverá a ver nunca su patria, y en su recuerdo idealiza el encanto y el cosmopolitismo de un Islam tolerante y de un Oriente donde decide encontrar refugio. El año 1922, ante el Imán de la embajada turca en Berlín, el judío Lev Nussimbaum se esfuma en el aire para ceder su sitio al príncipe musulmán Essad Bey (del turco antigio “beg”, señor), convertido al Islam y retratado para la ocasión con un fez en la cabeza.

Lev se inventó una identidad ficticia a la que permanecó fiel hasta la muerte. Pero los mundos no cesaban de desaparecer a su alrededor: después de la antigua Bakú, idealizada y perdida, al poco tiempo Ataturk, el padre de la Turquía moderna, prohibió a sus conciudadanos el uso del fez, y abolió el título honorífico de “bey”, imponiendo el uso regularizado de los apellidos familiares.

La armada roja en Bakú, en mayo de 1920. De la colección de fotos de azerview.com

A los 24 años Essad Bey publica en alemán su primer best-seller, Sangre y petróleo en Oriente. Escribirá a lo largo de su breve vida una docena de libros traducidos a numerosas lenguas, entre ellos biografías del profeta Mahoma, de Lenin, y de Stalin, del zar Nicolás II y del shah Reza Pahlavi. Publica en las mayores editoriales de la Alemania de Weimar, escribe en los diarios alemanes y austríacos, se convierte en un protagonista de la crónicas de sociedad por su vida sentimental turbulenta, se sumerge en el mundo intelectual de la época, que observa con fascinación el exotismo del sofisticado príncipe turco-azerí en el exilio.

Bakú, el Bulevar en el muelle del mar Caspio a fines del siglo XIX, con la vieja ciudad medieval a la izquierda y la  antigua Torre medieval de la Doncella al fondo (AI 15 (2011) 2-4)

Essad Bey sostiene que judíos y musulmanes deben exaltar su raíz semítica común, abrazando el Oriente y los valores de su tradición en contraposición al modernismo occidental. Sin embargo, ve en Occidente el único baluarte contra un comunismo que, al paso de los acontecimientos de su propia familia, siempre tendrá por enemigo. La síntesis de Oriente y Occidente será, entonces, la utopía que Lev-Essad perseguirá en el recorrido de su propia existencia.

El mismo lugar hacia 1900, con el tranvía (ya sin caballos) y los postes de telégrafos (AI 15 (2011) 2-4)

Pero a su lado todo sigue transformándose: en 1933 la República de Weimar queda cancelada por el ascenso del nacional-socialismo y las sucesivas leyes raciales prohíben a los judíos publicar en alemán. En Alemania empiezan a circular rumores sobre la verdadera identidad de Essad Bey, que será expulsado de la Unión de Escritores y obligado a escribir bajo un nuevo seudónimo, el de Kurban Said. Essad Bey mantiene la reivindicación de su identidad musulmana, pero sigue viviendo en Berlín con su padre judío (que morirá en 1941 en Treblinka).

Carros de transporte de petróleo. Foto de Karl Bulla, 1905

Ha llegado el momento de iniciar una nueva aventura y Essad Bey encuentra en la Italia fascista, donde su libros tienen particular éxito, un buen terreno para el desafío. Allí tiene apoyos y amistades en ambientes elevados del fascismo, en particular los del filósofo y pedagogo Giovanni Gentile, que le procurará una entrevista con el Duce (el encuentro fracasa por los informes de la policía sobre el verdadero origen del escritor). Essad se sitúa próximo a las posiciones de un cierto sionismo de derechas que ve en el primer fascismo de Mussolini (enemigo de los enemigos ingleses) una fuente de inspiración política. Publica en 1936 un ensayo sobre el Islam, junto con Wolfgang von Weisi, número dos del Partido Revisionista de Ze’ev Vladimir Jabotinskij, de Odesa, el padre de la derecha sionista. El Estado italiano, por otra parte, atrae en aquella época (antes de las leyes raciales de 1938) la atención del sionismo extremista: en los años 30, en la Escuela Marítima de Civitavecchia se inaugura un curso de adiestramiento en la vida marinera formado por jóvenes judíos pertencientes al Betar, movimiento juvenil nacionalista afiliado al Partido Revisionista de Jabotinskij. A la cabeza de ese curso estaba Zvi Kolitz, joven y culto judío lituano, hijo de una notable familia rabínica, anticomunista y fascinado por la experiencia del fascismo italiano (en 1936 publica en Tel Aviv la primera biografía en hebreo de Mussolini); años más tarde será el autor del célebre apócrifo Yossl Rakover se dirige a Dios.

Vendedores de alfombras en la ciudad vieja de Bakú

De vuelta de un viaje a los Estados Unidos que marcará la cúspide de su fama como hombre público, Essad Bey se divorcia de su mujer, la judía Erika Lowendhal, que lo ha dejado por el escritor Fülöp-Müller. El final del gran amor de su vida conducirá a Essad Bey a un breve periodo de recuperación en un hospital psiquiátrico. El príncipe azerí contrae entonces una rara y por entonces incurable enfermedad, el síndrome de Raynaud, un cuadro clínico caracterizado por cianosis en los dedos que puede ocasionar gangrena. La Anschluss sorprende a Essad Bey en Austria. Después de una estancia en Suiza, se dirige a Positano, un pequeño pueblo de pescadores arrebujado en la escarpada costa amalfitana. Como recordará Irene Kowaliska, en aquellos años Positano es asilo de judíos y refugiados políticos de muchas naciones europeas ocupadas por los nazis. El poeta alemán Armin Teophil Wegner, que vivía en Positano con Kowaliska, dirá a propósito del judío-musulmán Lev-Essad: ha querido representar una comedia para sí y para los demás hasta la muerte.

La Escuela Real de Bakú hacia 1900, frecuentada tanto por Lev Nussimbaum como por el ficticio Alí en la novela Alí y Nino. Ahora es la Facultad de Económicas (AI 15 (2011) 2-4)

A este refugio aislado y cosmopolita del fin del mundo, llega Essad Bey en 1938 con un cheque postal de tres mil liras, una suma respetable fruto de los derechos de autor de sus libros. Con la llegada de la guerra, sin embargo, los editores dejan de mandarle dinero y Essad Bey se verá reducido a la indigencia hasta el extremo de depender de los amigos y de la beneficencia de Positano. La enfermedad se agrava. El médico le prescribe morfina para aliviar el dolor insoportable pero Essad Bey no puede pagarla. En 1939 ha de someterse en Nápoles a la amputación de algunos dedos del pie izquierdo. La policía fascista, desde hacía tiempo al tanto de su origen judío, en lugar de arrestarlo según las leyes raciales vigentes, se mueve para encontrarle el dinero necesario para la operación, y las autoridades de Nápoles, Salerno y Positano intervienen en el mismo sentido ante los ministerios de Interior, Exteriores y Cultura.

Sara Ashurbeyli, hija de un magnate del petróleo y última gran historiadora de Bakú y del estado de Shirvanshah (también mencionada e ilustrada en nuestro post anterior) (AI 15 (2011) 2-4)

En su último periodo, Essad Bey es socorrido por una dama de Rapallo, Pima Andreae, gran amiga de literatos y artistas, sobre todo del dramaturgo Gerhart Hauptmann. Es él quien le señala que el famoso autor de Petróleo y sangre en Oriente se encuentra en Positano en condiciones de necesidad extrema. Allí Andreae implica en el caso hasta a Ezra Pound, sensible ante la suerte de los escritores en dificultades y muy impresionado por los libros de Essad Bey (uno de ellos, Los secretos del Cáucaso, es citado en un pasaje de los Cantos póstumos). Pound se las apaña para que Essad sea contratado por los servicios de propaganda de Roma, en los que él mismo colabora. Un coche azul llega a Positano en 1942 para llevar a Lev a los estudios de Eiar, la radio estatal, donde ha de grabar unas intervenciones en persa para los servicios radiofónicos que se emiten en Asia. Pero el coche llega demasiado tarde: Essad Bey ha muerto unos pocos días antes, el 27 de agosto, con solo 37 años, devorado por la enfermedad.

Bakú, viejo cementerio musulmán

Según su voluntad, el cuerpo es depositado en el pequeño cementerio de Positano, orientado hacia la Meca y con el Corán como almohada. La tumba es de estilo turco y la preside un turbante de piedra. Sobre la estela, además del nombre de Essad Bey, está esculpido en caracteres árabes el primer versículo de la primera sura del Corán: بسم الله الرحمن الرحيم, bismillāhi-rrahmani-rrahīm, En nombre de Alá clemente y misericordioso. La tumba fue pagada por Ahmed Giamil Vacca Mazzara, periodista argelino, paracaidista y espía de la Italia fascista. Pero, en plena coincidencia con esta historia, también la de Ahmed Giamil es una identidad falsa. Su verdadero nombre era Bello Vacca, de nacionalidad italiana aunque nacido en Trípoli, ex oficial de la reserva convertido al Islam y residente en el Cairo.

La Escuela Santa Nino, modelo del liceo de la georgiana Nino en la novela Alí y Nino: una historia
de amor. Para la historia de esta escuela, ver nuestro exhaustivo post anterior. La Catedral
Nevsky, al fondo, construida en época del zar Alejandro III en el lugar de un
cementerio musulmán, fue demolida en 1936 (AI 15 (2011) 2-4).

Y los secretos de las muchas vidas del judío-azerí-turco no acaban tampoco con su muerte. En 1937 Essad Bey había publicado en Austria la novela Alí y Nino: una historia de amor con el seudónimo de Kurban Said. El libro, convertido pronto en un éxito internacional y todavía hoy traducido a 33 idiomas, cuenta la historia de amor entre un Romeo musulmán (el azerbaiyano Alí) y una Julieta cristiana (la georgiana Nino), y empieza con una pregunta crucial para Nussimbaum-Bey: “pero nosotros los de Bakú ¿somos europeos u orientales?” Alí, ligado al Oriente y fascinado por Occidente, morirá defendiendo la vieja ciudad de Ganja del asalto de los rusos. En Azerbaiyán, donde esta novela es considerada un monumento literario nacional, rechazan aún hoy admitir la identidad entre Essad Bey y Kurban Said, y atribuyen la novela al poeta nacional Yusif Vazir Çemenzeminli. En Alemania, en cambio, consideran que Kurban Said es el seudónimo de la baronesa austríaca Elfriede von Bodmershof von Ehrenfels: Essad Bey, al no poder publicar en alemán por ser judío, se había efectivamente puesto de acuerdo con la amiga baronesa (cuyo marido se había convertido al Islam) para que ella registrara a su nombre el copyright de sus libros.

El príncipe Essad Bey, el escritor Kurban Said, el poeta Yusif Vazir y la baronesa Elfriede von Bodmershof von Ehrenfels: cuántas vidas y cuántos nombres, entre Oriente y Occidente, unidos por un libro y por unos años que cambiaron tantos mundos. Una historia que le habría gustado mucho a Lev Nussimbaum.

Los cuatro candidatos propuestos para la autoría de Alí y Nino.

Las ilustraciones de este post están tomadas de la edición más reciente de Azerbaijan International,
15 (2011) 2-4, volumen dedicado al tema de “Alí y Nino. El negocio de la Literatura. ¿Quién
escribió la novela azerbaiyana más famosa?” Compramos este libro hace pocos días,
en la última librería de viejo de la antigua Bakú, pronto escribiremos algo sobre
esta tienda, el volumen y el Bakú desaparecido que allí se describe.

• Fuentes principales:
- Tom Reiss, The Orientalist, Random House, 2005
- Francesco M. Cataluccio, Vado a vedere se di là è meglio, Sellerio, 2010
- Massimo Introvigne, Essad Bey (alias Kurban Said), Il Domenicale, 2005, n. 4
- Stenio Solinas, Le tante identità di Mohammed Essad Bey, Leadership Medica 2004, n. 4
• Foto de la tumba de Essad Bey
• Foto de Positano

Bakú, Palacio Shirvanshah. Fines del siglo XIX (AI 15 (2011) 2-4)

Chi era Essad Bey?

Baku, casa del te all’inizio del Novecento. Dalla collezione di foto di great.az

Durante gli anni ’30 del secolo scorso, l’Europa e il mondo conobbero la fama del misterioso principe azero Essad Bey, autore di best-seller internazionali e amico di noti intellettuali dell’epoca. Eppure, nonostante il fatto che il suo nome, oggi quasi dimenticato in Occidente, sia comparso su numerosi libri, articoli e saggi di grande successo, e resti tuttora scolpito su una tomba in un piccolo cimitero affacciato sul mare vicino a Napoli, il nobile musulmano Essad Bey, in molti sensi, non è mai esistito.

Lev Nussimbaum, ebreo di origine russa, nacque nel 1905 (a Baku, secondo quanto affermato in un primo tempo; a Kiev, secondo il certificato di nascita; su un treno in viaggio tra L’Europa e l’Asia, stando a quanto sostenuto più tardi, quando la polizia della Germania nazista era sulle tracce della sua vera identità). Non risultano documenti ufficiali sulla sua morte, né esiste una tomba a preservare la memoria del suo nome. Lev Nussimbaum scompare nel nulla a Berlino nel 1922, nello stesso anno e nel medesimo luogo in cui compare per la prima volta Essad Bey. Entrambi i nomi, Lev ed Essad, significano nelle rispettive lingue “leone”.

L’ebreo russo e il principe musulmano, uno mai nato e l’altro mai morto, erano in realtà la stessa persona.

Essad Bey in abito caucasico da montagna come appare nella controcopertina dell'edizione inglese del suo I dodici segreti del Caucaso, New York, Viking Press, 1931 (AI 15 (2011) 2-4)

Agli inizi del 1900 l’Azerbaijan soddisfaceva da solo metà del fabbisogno petrolifero mondiale. Il padre di Lev, l’ashkenazita ucraino Abraham Nussimbaum, aveva fatto fortuna con l’oro nero stabilendosi a Baku, città all’epoca ricca e cosmopolita, vera perla del Caucaso sul mar Caspio, dove musulmani, ebrei, cristiani e zoroastriani convivevano all’ombra dei fasti degli emiri del passato. La madre di Lev, Berta Slutzki, ebrea bielorussa, era una rivoluzionaria bolscevica amica del giovane Stalin (che soggiornò per qualche mese presso la casa dei Nussimbaum a Baku). Berta aveva spostato il petroliere Abraham forse per infiltrarsi, su ordine del partito, negli ambienti borghesi; scoperta, si suicida nel 1911 bevendo acido solforico. Il piccolo Lev viene cresciuto da una balia tedesca a cui resterà sempre legato; da lei il giovane Nussimbaum impara il tedesco, segnando così il corso della propria vita.

Cartolina scritta in russo e francese: “Tre pozzi in fiamme a Bibi-Heyba. Baku, 14 Settembre
1903”. Bibi-Heybat era uno dei giacimenti petroliferi più ricchi, situato nella parte
occidentale di Baku, nei pressi del mare. (AI 15 (2011) 2-4)

Dopo la rivoluzione russa del ’17 e la fine della prima guerra mondiale, Lev e il padre sono costretti a fuggire una prima volta attraverso il Turkestan e la Persia; tornati nel 1919 nell’effimera Repubblica Democratica dell’Azerbaijan (prima repubblica parlamentare musulmana al mondo), dopo l’invasione del paese da parte dell’Armata Rossa lasciano avventurosamente Baku una seconda volta per riparare dapprima a Costantinopoli, durante l’ultimo periodo di vita del califfato, quindi a Parigi e infine a Berlino, dove Lev frequenta il Dipartimento di Orientalistica dell’Università. Lev non tornerà mai più in Azerbaijan, e nel ricordo idealizza il fascino e il cosmopolitismo di un Islam tollerante e di un Oriente in cui decide si trovare rifugio. Nel 1922, di fronte all’Imam dell’ambasciata turca di Berlino, l’ebreo Lev Nussimbaum scompare nel nulla per lasciare il posto al principe musulmano Essad Bey (dal turco antico “beg”, signore), convertito all’Islam e ritratto, nell’occasione, con un fez in testa.

Lev s’inventa un’identità fittizia a cui resterà fedele fino alla morte, ma i mondi non cessano di scomparire intorno a lui: dopo la Baku antica, idealizzata e perduta, di lì a poco Atatürk, il padre della Turchia moderna, proibirà ai suoi concittadini l’uso del fez e abolirà il titolo onorifico “bey”, imponendo l’utilizzo di regolari cognomi di famiglia.

L’Armata Rossa in Baku nel maggio del 1920. Dalla collezione di foto di azerview.com

A 24 anni Essad Bey pubblicherà in lingua tedesca il suo primo bestseller, Sangue e petrolio in Oriente. Scriverà, nella sua breve vita, un’altra dozzina di libri tradotti in molte lingue, tra cui le biografie del profeta Maometto, di Lenin e Stalin, dello zar Nicola II e dello shah Reza Pahlavi. Pubblica per i maggiori editori della Germania di Weimar, scrive su giornali tedeschi e austriaci, diviene protagonista delle cronache per la sua vita sentimentale turbolenta, è introdotto nel mondo intellettuale dell’epoca che resta affascinato dall’esotismo del sedicente principe turco-azero in esilio.

Baku, boulevard lungo il molo sul mar Caspio alla fine del XIX secolo, con la città vecchia medievale a sinistra e l'antica Torre medievale della Fanciulla sullo sfondo (AI 15 (2011) 2-4)

Essad Bey ritiene che ebrei e musulmani debbano esaltare la propria comune radice semitica nell’abbraccio dell’Oriente e dei valori della tradizione, in opposizione al modernismo occidentale; tuttavia nell’Occidente egli vede l’unico baluardo contro quel comunismo di cui, a seguito delle proprie vicende familiari, si dichiarerà sempre nemico. La sintesi tra Oriente e Occidente sarà quindi l’utopia che Lev-Essad inseguirà nel corso della propria esistenza.

Lo stesso luogo intorno al 1900, con tram non più a cavallo e pali telefonici (AI 15 (2011) 2-4)

Ma intorno a lui tutto continua a mutare: nel 1933 la Repubblica di Weimar viene cancellata dall’ascesa del nazionalsocialismo, e le successive leggi razziali proibiscono agli ebrei di pubblicare in lingua tedesca. Dopo il 1935 in Germania iniziano a circolare voci sulla vera identità di Essad Bey, che viene espulso dall’Unione degli scrittori e sarà costretto a scrivere sotto un nuovo pseudonimo, quello di Kurban Said. Essad Bey rivendicherà sempre la sua identità musulmana come autentica, pur continuando a vivere a Berlino insieme al padre ebreo (che morirà nel 1941 a Treblinka).

Carri di trasporto di olio in Baku. Foto di Karl Bulla, 1905

Ma è tempo di iniziare una nuova avventura, ed Essad Bey individua nell’Italia fascista, dove i suoi libri hanno particolare successo, il terreno su cui giocare la nuova sfida, trovando appoggi e amicizia negli ambienti altolocati del fascismo, in particolare nel filosofo e pedagogo Giovanni Gentile, che cercherà di procurargli un incontro diretto con il duce (l’incontro salterà per i rapporti della polizia sulla vera origine dello scrittore). Essad si ritrova vicino alle posizioni di un certo sionismo di destra che vede nel primo fascismo di Mussolini (nemico dei nemici inglesi) una fonte di ispirazione politica. Essad Bey nel 1936 pubblica un libro sull’Islam insieme a Wolfgang von Weisl, numero due del Partito Revisionista dell’odessita Ze’ev Vladimir Jabotinskij, il padre della destra sionista. Lo Stato italiano, d’altro canto, ricambia a quell’epoca (prima delle leggi razziali del 1938) l’attenzione del sionismo estremista: negli anni Trenta, presso la scuola marittima di Civitavecchia, viene inaugurato un corso di avviamento alla vita marinara composto da giovani ebrei appartenenti al Betar, movimento giovanile nazionalista affiliato al Partito Revisionista di Jabotinskij. A capo di quel corso c’era Zvi Kolitz, giovane e colto ebreo lituano, figlio di una nota famiglia rabbinica, anticomunista e affascinato dall’esperienza del fascismo italiano (nel 1936 pubblicherà a Tel Aviv la prima biografia in ebraico di Mussolini); anni più tardi, Kolitz sarà l’autore del celebre apocrifo Yossl Rakover si rivolge a Dio.

Venditori di tappetto nella città vecchia di Baku

Di ritorno da un viaggio negli Stati Uniti che segnerà l’apice della sua fama di uomo pubblico, Essad Bey si separa dalla moglie, l’ebrea Erika Loewendhal, che lo ha lasciato per lo scrittore René Fülöp-Müller; la fine del grande amore della sua vita porterà Essad Bey a un breve ricovero presso un ospedale psichiatrico. Il principe azero contrae poi una rara e all’epoca incurabile malattia: la sindrome di Raynaud, un quadro morboso caratterizzato da cianosi delle dita che può condurre a fenomeni di cancrena. L’Anschluss sorprende Essad Bey in Austria; dopo aver riparato in Svizzera, si trasferisce a Positano, piccolo villaggio di pescatori arroccato a strapiombo sul mare della costiera amalfitana. Come ricorderà Irene Kowaliska, in quegli anni Positano è asilo per ebrei e rifugiati politici di molti paesi europei occupati dalle truppe naziste.

La Scuola Reale di Baku intorno al 1900, frequentata sia da Lev Nussimbaum che dal personaggio Ali nel romanzo Ali e Nino. Attualmente è sede della Facoltà di Economia. (AI 15 (2011) 2-4)

A questo rifugio isolato e cosmopolita alla fine del mondo, Essad Bey arriva nel 1938 con un libretto postale di tremila lire, una somma consistente, frutto dei diritti d’autore dei suoi libri. Con l’avvento della guerra, però, gli editori cessano di inviargli del denaro e Essad Bey si ridurrà all’indigenza, tanto da dipendere dall’aiuto degli amici e della cittadinanza di Positano per sopravvivere. La malattia si aggrava, il medico gli prescrive la morfina per alleviare gli insopportabili dolori ma Essad Bey non è in grado di acquistare l’oppiaceo. Nel 1939 a Napoli viene sottoposto ad alcuni interventi di amputazione delle dita del piede sinistro. La polizia fascista, da tempo al corrente della sua origine ebraica, invece di arrestarlo secondo le leggi razziali si attiva per trovare i soldi necessari per l'operazione, e le autorità amministrative di Napoli, Salerno e Positano intervengono in tal senso presso il ministero degli Interni, degli Esteri e della Cultura.

Sara Ashurbeyli, figlia di un magnate del petrolio e grande storica di Baku e dello Stato di Shirvanshah (già menzionata in questo precedente post)

Essad Bey viene aiutato nell’ultimo periodo da una dama di Rapallo, Pima Andreae, grande amica di letterati e artisti, soprattutto del drammaturgo Gerhart Hauptmann. E' proprio costui a segnalarle che il famoso autore di Sangue e petrolio in Oriente si trova a Positano in condizioni di estremo bisogno. La Andreae interessa al caso anche Ezra Pound, sensibile alla sorte degli scrittori bisognosi e molto colpito dai libri di Essad Bey (uno di questi, I segreti del Caucaso, è citato in un frammento dei Canti postumi). Pound si adopera perché Essad venga assunto dai servizi di propaganda di Roma a cui egli stesso collabora. Un’auto blu giunge a Positano nel 1942 per portare Lev negli studi dell’Eiar, la radio di Stato, a registrare alcuni interventi in lingua persiana per i servizi radiofonici irradiati in Asia. Ma l’auto arriva troppo tardi: Essad Bey è morto pochi giorni prima, il 27 agosto, a soli 36 anni, divorato dalla malattia.

Baku, antico cimiterio musulmano

Come da sua volontà, il corpo viene tumulato nel piccolo cimitero di Positano (la lapide verrà ruotata nel 2008 affinché risulti rivolta correttamente verso La Mecca), con il Corano come guanciale. La tomba è in stile turco ed è sormontata da un turbante in pietra. Sulla lapide, oltre al nome di Essad Bey, è scolpito in caratteri arabi il primo versetto della prima Sura del Corano: بسم الله الرحمن الرحيم, bismillāhi-rrahmani-rrahīm, In nome di Allah clemente e misericordioso. Il poeta tedesco Armin Teophil Wegner, che a Positano viveva con Irene Kowaliska, a proposito dell’ebreo-musulmano Lev-Essad, dirà: ha amato giocare da commediante con se e con gli altri fino alla morte. La tomba viene pagata da Ahmed Giamil Vacca Mazzara, giornalista algerino, paracadutista e spia dell'Italia fascista. Ma, in perfetta coerenza con questa storia, anche quella di Ahmed Giamil è un’identità falsa; il suo vero nome è Bello Vacca, di nazionalità italiana ma nato a Tripoli, ex ufficiale della riserva convertitosi all’Islam e vissuto al Cairo.

La scuola Santa Nino, modello per il liceo della georgiana Nino nel romanzo Ali e Nino: una
storia d’amore. Per la storia della scuola si veda questo esaustivo post precedente. Sullo
sfondo, la cattedrale Nevsky: costruita all’epoca dello zar Alessandro III in luogo
di un cimitero musulmano, venne demolita nel 1936. (AI 15 (2011) 2-4)

Ma i segreti delle molte vite dell’ebreo-azero-turco non terminano neppure con la sua morte. Nel 1937 Essad Bey aveva pubblicato in Austria il romanzo Alì e Nino: una storia d’amore sotto lo pseudonimo di Kurban Said. Il libro, che diventò subito un successo internazionale e ancora oggi è tradotto in 33 lingue, racconta la storia d’amore tra un Romeo musulmano (l’azero Alì) e una Giulietta cristiana (la georgiana Nino), e inizia con una domanda cruciale per Nussimbaum-Bey: “ma noi di Baku siamo europei o orientali?”. Alì, legato all’oriente e affascinato dall’occidente, morirà difendendo l’antica città di Ganja dall’assalto dei russi. In Azerbaijan, dove questo romanzo è considerato un monumento letterario nazionale, non tutti riconoscono l’identità tra Essad Bey e Kurban Said, e attribuiscono il romanzo allo scrittore nazionale Yusif Vazir Çemenzeminli. In Germania, invece, ritengono che Kurban Said sia lo pseudonimo della baronessa austriaca Elfriede von Bodmershof von Ehrenfels: Essad Bey, non potendo pubblicare in lingua tedesca in quanto ebreo, si era infatti accordato con l’amica baronessa (il cui marito si era convertito all’Islam) affinché la stessa registrasse con il proprio nome il copyright dei suoi libri.

Il principe Essad Bey, gli scrittori Kurban Said e Yusif Vazir – a cui va aggiunto anche il georgiano Grigol Robakidze – e la baronessa Elfriede von Bodmershof von Ehrenfels: quante vite e quanti nomi, tra Oriente e Occidente, legati da un libro e da anni che cambiarono molti mondi. Una storia che sarebbe piaciuta molto a Lev Nussimbaum.

I quattro autori a cui viene attribuito il romanzo Ali e Nino. (AI 15 (2011) 2-4)

Le immagini di questo post sono tratte dall'edizione più recente di Azerbaijan International, 15
(2011) 2-4, volume dedicato al tema “Ali e Nino. Il business della letteratura. Chi ha scritto
il più famoso romanzo azero?” Abbiamo acquistato il volume appena pochi giorni
fa nell’ultimo negozio vecchio-stile di libri usati nella città vecchia di Baku,
e presto scriveremo a proposito della libreria, del volume,
e della Baku scomparsa lì descritta.

• Fonti principali:
- Tom Reiss, The Orientalist, Random House, 2005
- Francesco M. Cataluccio, Vado a vedere se di là è meglio, Sellerio, 2010
- Massimo Introvigne, Essad Bey (alias Kurban Said), Il Domenicale, 2005, n. 4
- Stenio Solinas, Le tante identità di Mohammed Essad Bey, Leadership Medica 2004, n. 4
• Foto della tomba di of Essad Bey
• Foto di Positano

Baku, palazzo Shirvanshah. Fine XIX secolo (AI 15 (2011) 2-4)