Encounter

The sun shines on the mirror of Lake Sevan, the peaks of the Karabagh border mountains in the distance are still white. The hill of Sevan Monastery is filled with the scent of wild flowers. In the parking lot I shake hands with the familiar old guard in the parking area. Как дела, how are you? I ask. По тихоньку как в Чехословакии в 1968-ом году, so-so, as in Czechoslovakia in sixty-eight, he says. I look at him questioningly. “Do you know what was there?” he asks. “Of course, the Soviet invasion.” “Well, it was us. We were stationed in Poland at that time, our unit was the first to be sent to Czechoslovakia. The Czechs fired desperately.” “Did many of you die?” “Very many. The pidaras Czechs made it so by letting the beginning of the column pass, and then they massacred the end. But anyway, we are still alive.”

As we come back from the monastery, he asks me: “Where did you come from?” “We are Hungarians.” His eyes shine up, he offers his hand. “Well, then we were comrades in arms!” He counterpoints the dubious honor: “And by the way, two-zero!” Thank God, now for a while the first thing that comes to mind to Armenians will not be the axe murderer whom we extradited to Azerbaijan.

Shusha, city of marvels

“When our famous forefathers, O Khan, came to this land, where they acquired a great and dreaded name, they cried out: “Kara bak!” – “See, there’s snow!” Since then this land is called Karabagh. Its older name was Syunik. Because you have to know, O Khan, that our homeland is very old and famous. The karaulis, dark spirits, live in our mountains, and they keep immeasurable treasure. Our forests have sacred stones, and sacred sources spring up there. We have everything. Go to the town, look around – is there anyone working? Almost no one! Is anyone sad? Nobody! Is anyone sober? No one! You will be amazed, my young sir!

“I was indeed amazed, at how great of liars these people are. There is no fairy tale they would not invent to glorify their homeland. Just yesterday, a portly Armenian tried to convince me that the Christian church of Maras in Shusha is five thousand years old.

“Shusha is the city of marvels. It was built in the mountains, at a height of five thousand meters, in the embrace of forests and rivers. Armenians and Muslims live here peacefully side by side. For centuries it was a bridge between the countries of the Caucasus, Persia and Turkey. The locals, with amiably childish exaggeration, like to call their small adobe huts ‘palaces.’ They are never bored of sitting next to their doors, smoking their pipes, and telling to each other again and again how many times the generals of Karabagh saved the Russian empire and the Tsar himself, and what a terrible fate would have befallen them, had they put anyone else in charge of their protection.”

Kurban Said: Ali and Nino, 1938. (The Azeri novel, written in Paris exile, tells about pre-1914 Shusha.)

Late in the afternoon we arrive in the city of Shusha, in Azeri Şuşa, in Armenian Shushi. The adobe huts have long disappeared, and Soviet panel blocks occupy their places. Of the palaces, the two-story houses built of carved stone in the 18th and 19th century, many still stand in the old town. What they have in common is that they stand wholly or partially without roofs, and burned out.

As we climb the steep streets, we understand why Shusha was the key to Stepanakert in the Karabagh war, why the Azerbaijani artillery persisted here even in February 1992, when the Armenian army had already marched into neighboring Khojaly, cutting them off from their airport and slaying the Azeri population of the town, why the Armenian headquarters in Stepanakert undertook to besiege and take the mountain town at the cost of a massive loss of blood, and why the destruction of 8-9 May, the Day of Victory, also brought them the victory over Karabagh. We look down from the remains of the city wall. Six hundred meters below us, just a few kilometers away, lies the capital of Karabagh, which, from 10 January on, was bombarded for four months by Azerbaijani artillery, destroying almost all the houses and killing about two thousand civilians.

The main reason for the destruction of Shusha was not so much the short siege, but rather the Armenian civilians who, following the invading army, looted and burned the flats of the Azeri population that had fled the city. But this was not the first destruction of Shusha in this century. After the first world war, during the territorial conflict of the briefly independent Armenian and Azerbaijani states, at the end of March 1920, the Azerbaijani army and the Azeri inhabitants of Shusha massacred the Armenian population of the town for four days and ruined the Armenian quarter. Of the seventeen churches praised by Kurban Said, only two remained, which, for a lack of believers, survived the Soviet system by being converted into store houses. Of the 45 thousand strong pre-war population only five thousand remained. And so Osip Mandelstam could write these lines as late as 1931, during his Caucasian journey:

…Так, в Нагорном Карабахе, В хищном городе Шуше Я изведал эти страхи, Соприродные душе. Сорок тысяч мертвых окон Там видны со всех сторон И труда бездушный кокон На горах похоронен.

...And in Nagorno-Karabagh, in the destroyed city of Shusha, I saw things that were equally terrible to the soul. Forty thousand dead windows yawn on every side, and the empty cocoon of former working lies on the mountain as a graveyard.

Shusha, ruins of the Armenian quarter, ca. 1920

Today, the situation is reversed. The Armenian cathedral has been restored, just as have several houses in its neighborhood. Here live the four thousand inhabitants of the town – which had 15 thousand people before 1992 –, mainly Armenians who fled Azerbaijan. Today it is the Azeri quarter that is dead.

Arriving in the former market square, it feels as if we have left the town. The asphalt ends, we are stumbling in the mud, between deep puddles of melting snow. The windows of the panel blocks yawn black and empty. The Soviet house of culture has only the facade left, with the Stalin Baroque tympanum. At the end of the square still there is standing the Upper Mosque, built in 1787. The black plaque in front of it announces that it is under state protection. Indeed, the small Azeri cemetery in its garden has not been ravaged, in contrast to the cemetery of Julfa. State protection, however, does not protect against time, which is slowly consuming the mosaic facing of the minarets, and the arches and brick facade of the mosque. On photos from 2007 the minarets still have their roofs. Today we only see a strange structure in the place of them, which probably served to lower down the roofs when they were at risk of falling of their own accord.

Shusha, Upper Mosque, 1988

Below the market place, behind the former house of culture, lies the Lower Mosque, built in 1874, now in similar condition. Children play in the courtyard. When they catch sight of us, they turn to us with an unabashed confidence, showing us the armory they have collected from under the neighboring ruins. “Azeris. They have been left here by the Azeris.” “And where did they go?” “Back to Azerbaijan.” “And you came from there?” “Not at all. We are from Shushi. We are no bezhentsy, refugees!”

They show us the secret stairs up the minarets and to the top of the domes. The arches of the building are still intact from below, but from above you can see that between the exposed domes, left without a roof, saplings grow, which will in time pierce the brick vaults.


Our companions follow us, they want to show us everything. “These all were Persian houses.” “Not Azeri ones?” “No, no. The Azeris lived there. Here lived the Persians.” “And what happened to them?” “They have also gone.” “And there was the prison,” they point at the ruined basement of the house of culture. We do not ask who detained whom there.

As we go back on the main street, we check, following the counsel of Mustafa Agha, whether anyone is working. We are pleased to see that there is some work going on in almost every doorway, they are packing donkeys, cutting meat, sewing and making pots, a photographer is capturing in his studio, how it was when in Shusha Armenians and Muslims lived peacefully side by side.

“O Khan”, said Mustafa Agha. “Your ancestors waged wars, but you sat in the House of Wisdom, and you’re an educated man. So you have heard about arts. The Persians are proud of Saʿadi, Hafez and Ferdowsi, the Russians of Pushkin, and in the far away West, there lived a poet called Goethe, who wrote a poem about the devil.”

“Are all these poets from Karabagh, too?” I asked him.

“No, my noble sir, but our poets are better, even if they are not willing to close their words into the prison of dead letters. They are too proud to write down their poems. They sing them.”


Qubanin ag almasi (White apples of Quba), in Bayati Shiraz mugham modus, sung by Miralan Miralanov. From the album Azerbaijani love songs. Karabagh, and particularly Şuşa were considered the center of traditional Azeri mugham music.

Sardinia 1959 – Azerbaijan 2015

What prompts us to go far? Far in space, I mean, when our space seems restricted? More than space, it is the search for a lost time. There is a somewhere else, where the lost time is still present. Immersed in these worlds, we find a slower time, an isolation that helps us to listen to ourselves. We abandon our roles, and we become ourselves again, with our smiles, our looks, often our silences. In these silences we find, along with the time which seemed lost, a more real world, which for us, for our lives, had ceased to exist.

Coming home from Azerbaijan, the comparison with Sardinia, about which I have just spoken in the previous post on the wonderful book of Carlo Bavagnoli, was inevitable. In the double pictures below, the photos taken in Xinaliq are mine. Xinaliq was the most desired goal of the trip. I had read about it the beautiful Figli di Noè by Monika Bulaj, this outstanding Polish traveler and photographer, whose solo exhibition last month in Milan was obviously visited by us, and we also saw her documentary Figli di Noè.

You get to Xinaliq after several kilometers in an estranging natural envirement. The emotion is very strong. Breathtaking views appeared before my eyes, and the rest, the persons and the houses, were revealed only gradually. Xinaliq has remained in my heart, and I would go back if it is possible. I will definitely return to Sardinia, where still something has been left from the world portrayed by Bavagnoli. While waiting, I am browsing both books, looking at our photographs, and finding new analogies. The photos taken in Xinaliq are not stolen photos. Among the subjects and me there was a game of looking. And, of course, of silences.

May Allah have mercy on you, Prokudin-Gorsky

Some of our super-knowledgeable kinsmen, hearing this “Allah rəhmət eləsin”, probably will hurry to say “he, being non-Muslim, doesn’t qualify for rəhmət”. However, this expression in our language takes its roots from Arabic “رحمة الله عليه”, that is a wish “May Allah have mercy on him” about somebody who has passed away. And this wish has already reached its destination – the all-hearing and the all-seeing the most merciful of all-merciful –, so there is no place for further needless words.

Mirza Jalil also started his story entitled “Qurbanəli bəy” in 1907 with the epigraph “Qoqol, Allah sənə rəhmət eləsin” i.e. “Gogol, may Allah have mercy on you”. It is evident that the criticizing, satirical writings by the classic author of Russian literature Nikolai Vasilievich Gogol (1809-1852) had a big influence on the oeuvre of Jalil Mammadguluzade (1869-1932) and stimulated the birth of the “Molla Nəsrəddin” literary school.

Sergey Mikhaylovich Prokudin-Gorsky (1863-1944) is considered to be one of the world’s pioneers of color photography. The reason we wish him “rəhmət” is that he is the creator of probably the first known color photos of Azerbaijan and Azerbaijanis.

Who was Prokudin-Gorsky?

It is interesting that the Prokudin-Gorsky family has its roots in the Tatar grand duke Murza Musa (1350-?), who together with his sons came to the Duchy of Moscow from the Golden Horde and adopted Orthodox Christianity and the name of Pyotr. So the crescent and star on the family coat of arms is a reference to those Tatar roots, while the symbolic depiction of a river is a reference to the Nepryadva, a tributary of the Don river, and to participation in the Battle of Kulikovo. It is said that in this 1380 battle, which resulted in the victory of grand duke Dmitry‘s (1350-1389) troops over Mamai khan’s (1335-1381) army, Pyotr lost all his sons. Prince Dmitry, who earned the nickname Donskoy, i.e. of the Don, after this victory, married Pyotr to a princess of the Rurik dynasty called Mariya and favoured him with ancestral lands called Gora (“mountain” in Russian) for his alacrity. So the family name Gorsky began with Pyotr Gorsky, while his grandson Prokopy Alfyorovich (1420-1450) was nicknamed Prokuda (among other words “prokaznik” – “prankish” in Russian), so his descendants were called Prokudin-Gorsky.

It is evident from Sergey Mikhaylovich Prokudin-Gorsky’s short biography that until 1890, which was when he was 27, he was being educated in very different disciplines. From 1883-86 he studied in the Alexander Lyceum, from 1886-88 he read lectures in natural sciences at the department of physics-mathematics of Saint Petersburg University, from 1888-90 he was a student at the Imperial Military-Medical Academy, taking painting classes at Imperial Academy of Arts, took a serious interest in playing the violin, but never completed his formal education in any of these places. At Saint Petersburg University one of Sergey Mikhaylovich‘s teachers was the famous scientist Dmitri Mendeleev (1834-1907), and it is said that it was this teacher who initiated his interest in chemistry and photography.

Along the Skuritskhali river. Self-portait. Study at Orta-Batum. 1912. Source: The Library of Congress.

Prokudin-Gorsky became a member of the section dealing with the technology of chemistry, and later that of photography, of the Imperial Russian Technical Society, and from 1897 on he gave lectures on his photographic experiments. In 1901 he opened his “photo-zinkographic and photo-technical studio” in Petersburg. In 1902, while traveling in Germany, he studied with the leading researchers of color photography, especially of Adolf Miethe (1862-1927), and acquired cutting edge technical equipment. The first color photo had been demonstrated way back in 1861. The “color separation” principle used in it proposed taking a photo with red, green and blue filters, and then, during the demonstration, projecting these pictures over each other through the corresponding filters. One of the main problems was the development of photo-emulsions that would have provide a correct rendering of colors, and Prokudin-Gorsky made his contribution in the research in this field.

Prokudin-Gorsky’s three-color projector and the process of projection. Victor Minachin’s design from the exhibition The World of 1900-1917 In Color.

In the following years he arranges color photo-projection demonstrations, travels to different regions of the empire for photo-shoots, organizes the printing of color postcards in his studio. Prokudin-Gorsky becomes even more famous by taking the color photo of the 80-year-old living master of Russian literature Lev Tolstoy (1828-1910) in 1908. He was often invited to receptions and gatherings of high society for the demonstration of his color photo-projections.


“Dear Lev Nikolaevich,
Not long ago I had the occasion to develop a color photographic plate which someone had taken of you (I forgot the person's name). The result was extremely bad, since, apparently, the photographer was not well acquainted with his task.
Photography in natural colors is my specialty, and it is possible that you might have come across my name by chance in print. At the present time, after many years of work, I have been able to achieve an excellent reproduction of images in true colors. My color slide projections are as well known in Europe as they are in Russia.
At this time, now that the process of taking photographs using my method and my plates requires from one to three seconds, I permit myself to ask your permission for me to visit for one or two days (keeping in mind the state of your health and the weather), thereby in order to take several color pictures of you and your spouse…
It seems to me that, by reproducing your image in true color and its surroundings, I will perform a service to the whole world. These images are everlasting – they do not change. No painted reproduction can achieve such results.

Sergei Mikhailovich Prokudin-Gorsky”

“Village cemetery”. Color postcard from the studio of Prokudin-Gorsky, post stamp 19 January 1907. Source: Library of Congress

A special demonstration for the Emperor Nicholas II and his family in May 1909 gave a critical boost to the researcher’s creative work. Amazed by the color images, the emperor ordered to grant to Sergey Mikhaylovich the transportation expenses and permissions necessary to document in natural colors all the places of interest in Russia. After a few weeks, Prokudin-Gorsky already began his first expedition. He planned to take ten thousand color photos in ten years. Despite financial difficulties, world war and revolutions, Sergey Mikhaylovich collected valuable photographic materials while traveling to different provinces, including several times to Turkestan and the Caucasus, while also working on color cinematography. In 1917 the Romanov dynasty was overthrown, and soon the Bolshevik revolution took place. By that time there were already about 3,500 photos in Prokudin-Gorsky’s unique collection.

Prokudin-Gorsky on a handcar outside Petrozavodsk on the Murmansk railway, 1915. Source: Library of Congress

Prokudin-Gorsky emigrates from Soviet Russia at the first opportunity. In 1918 he is sent on a mission to Norway and never comes back. Later he lives in England, and in France from 1921 until 1944 i.e. the end of his life. Interestingly, the researcher was able to get permission for taking a part of the collection, that is 2,300 negatives, to France. More than 1,200 negatives and more than 1,000 color slides that were left in Soviet Russia, as well as about 400 negatives stored in France are considered lost. In 1948 the US Library of Congress buys from Prokudin-Gorsky’s sons what they have left from the collection. The collection currently preserved in the library consists mainly triple-frame negatives of 1,902 photos. In addition, 14 registration albums contain small black and white copies of these photos with explanations.

These precious historical documents were unknown to the wider public for many years. In 2000 the collection was digitized and put up for open access on the Library of Congress website.

Instagram Azerbaijan, 1912

There are tens of photos related to Azerbaijan in the Prokudin-Gorsky collection. One can learn where they were taken and what they depict, from the explanatory titles under the small black and white “thumbnail” images in the registration photo album entitled “Views in the Caucasus and Black Sea area”.

Page 33 of the “Views in the Caucasus and Black Sea area” album. Source: The Library of Congress.

Most of the images were made in the Mughan steppe in 1912 and are registered on pages 33-38 of the 44-page album. The series starts with the photo “Река Араксъ у Саатлы. Мугань” i.e. “The Aras River near Saatly. Mughan” and mainly depicts cotton farming around Nikolayevsk, Grafovka and Petropavlovsk (today’s Sabirabad, renamed in 1931), where Ukrainian peasants from Kharkov province were settled. By the way, back in 1899 the founder of the Azerbaijani press, the eminent intellectual Hasan Bey Zardabi (1837-1907) mentioned these settlements in his “Kaspi” newspaper article.

Page 38 of the “Views in the Caucasus and Black Sea area” album. Source: The Library of Congress.

Only few of these photos depict people. The picture titled “Персидские татары. Саатлы. Мугань” i.e. “Persian Tatars. Saatly. Mughan” may be regarded as the first color photo of Azerbaijanis known in history. While for many of us color photos appeared in our home albums only in 1980s, the two men in the picture had their color photos taken in the beginning of the century. Although they do not seem pleased by this historic moment. They probably never had the chance to see their color picture, either. Had the Library of Congress not digitized this unique collection and posted it for open access on the internet, probably we would not have the chance, either.

The reconstructed color image of the “Persian Tatars. Saatly. Mughan” photo (left) and the digital file of its triple negative (right, from top to bottom – the images for blue, green and red filter). Source: The Library of Congress.

I saw this picture back in 2010 while in America when I was searching in the Prokudin-Gorsky collection at the library website, but searching for the word “Azerbaijan” seemed to yield only few pictures at that time. The Library of Congress ordered reconstructions of 122 images by the photographer Walter Frankhauser in 2001 for the exhibition named “The Empire That Was Russia”. The reconstruction of the color images, using high resolution digital files of the preserved triple negatives, scanned in 2000, is far from a trivial task.

At the time, three separate image for each photograph were produced for different colors. During the time that passed between taking the shots, in addition to shaking of the negative plate, the photographed subjects moved, too. Various physical defects in the glass negative plates also created difficulties for reconstruction. The photo above depicting Prokudin-Gorsky at a riverside is one of the pictures reconstructed by Frankhausen. Only one of the pictures taken in Azerbaijan – the photo entitled “Mughan. The family of a settler. Grafovka settlement” was reconstructed for the exhibition.

Later, in 2004, the Library of Congress contracted Blaise Agüera y Arcas to perform automated restoration-reconstruction of all the color photos. By the way, as a prominent computer graphics professional, Arcas was in the news in 2013 for taking a job at Google after seven years in leading positions at Microsoft. According to him, along with the “rigid alignment” of the three negatives, the “warpfield alignment” method, which yields better results by deforming different parts of the negatives differently, was employed, using software developed for reconstruction of the photos.

Surprisingly, in the reconstructed “Persian Tatars” photo that is stored in the online database of the Library of Congress, color ghosting is clearly visible because the negatives are not aligned well. It is especially evident when you look at the person on the right. However, as it was shot in bright sunlight, the exposure time of the shots and therefore the differences between three images had to be small, and also there are no serious defects visible on the negatives.

Not giving in to laziness, I opened the triple negative file in Photoshop, cut out its corresponding parts and pasted to the red, green and blue color channels in a new file. By doing just translations, that is by moving the images up-and-down or right-and-left, I aligned them over each other. Apparently for an ideal result you also need to do some slight rotations. But the resulting picture was satisfactory anyway. At the end I darkened the images in the red and green channels a little bit, the result is below.

A fragment of the reconstructed “Persian Tatars” photo. Left: the version of the Library of Congress. Middle: my version. Right: the version restored by V. Ratnikov.

Later I learned that, as part of several different projects researching the Prokudin-Gorsky heritage, the photos were reconstructed and posted on internet. But before that I had to eliminate a small inaccuracy in the Library of Congress catalog.

Researcher A. Yusubov

The titles for the pictures in the Library of Congress catalog are taken from the inscriptions beneath the corresponding black and white thumbnail images in the registration albums. Most probably, these albums were compiled by Prokudin-Gorsky and his assistants long after they were actually shot, since occasionally the titles do not match the pictures, or the chronological order is clearly violated.

Black and white image of the photo with an incorrect title at page 32 of the “Views in the Caucasus and Black Sea area” album (left) and the image of the Shirvanshahs’ Palace complex on the old ten thousand manat banknote, known as “shirvan” among common people (right). Source: The Library of Congress and BanknoteIndex.com.

Probably any Azerbaijani would testify that the image above depicts the mosque of the Shirvanshahs’ Palace, but this picture is placed among the Tiflis photos in the registration album and its title was registered incorrectly as “Мечеть въ Азiатской части Тифлиса”, that is “A mosque in the Asian part of Tiflis”. However, in the online catalog the title was corrected and the following is written in the notes “Corrected title information provided by Dmitry Vorona, 2013”.

Unfortunately, no color negative of this photo has survived until today, but it shows that Prokudin-Gorsky also shot in Baku. While browsing through the Caucasus album in the online catalog, on page 39 I saw a photo of the Philharmonic building well familiar to Baku dwellers. It turned out that, although there was no explanation regarding this picture in the album, its title was aligned with the title of another photo at the same page and was registered as “Mechetʹ v Vladikavkaze (Mosque in Vladikavkaz)”.

The reconstructed color image of the photo of the Philharmonic building (left) and the digital file of its triple negative (right). Source: The Library of Congress.

I immediately sent the following message, dated 25 March 2015, through the online form for reporting errors in the catalog on the library website:

There is no original title for the photo in Prokudin-Gorskii’s album, but the title was wrongly assigned apparently because of proximity to another photo of the Mosque in Vladikavkaz. 

This is in fact totally different building in a different city – Baku. Look at the rare aerial photo of 1918 Baku. The Summer Centre for Public Gatherings at the bottom right corner, opened in 1912 as a club for wealthy Baku elite, was architecturally inspired by l’Opéra de Monte-Carlo, and now houses the Azerbaijan State Philharmonic Hall named after Muslum Magomayev (1885-1937) – famous Azerbaijani and Soviet composer and conductor (see here). See here the modern look of the building.

And one day later I received the reply email below:

Dear Araz Yusubov: Thank you for your email about the caption for the image by Prokudin-Gorskii (item LC-P87-7277). You are correct that there is no title for the image in the album (LOT 10336) and that the title in the catalog record appears to be have assigned because it was close to the image of the mosque. The mosque is clearly not the same building as depicted in LC-P87-7277.

The building shown in LC-P87-7277 does look like the former Summer Centre for Public Gatherings in Baku, Azerbaijan which is shown in the aerial photo which you sent us. I have updated our database to incorporate your new information. The change should be in the online catalog within a few weeks.

Thank you very much for helping us correct and improve the information for this image in our catalog.
 
Best wishes,
Arden Alexander
Cataloger
Prints and Photographs Division Library of Congress

Thus, the title of this photo in the Library of Congress catalog now is indicated as “The Summer Centre for Public Gatherings, Baku, Azerbaijan”. There is also a small addition made in the notes section: “Title devised by Library staff. (Source: researcher A. Yusubov, 2015)”.

Other interesting links

“Цвет нации” (“Colors of the nation”) A 2014 Leonid Parfyonov documentary dedicated to Prokudin-Gorsky’s 150th anniversary (in Russian): https://www.youtube.com/watch?v=Qx0TbbRC5RE

Many titles are corrected in the catalog of the reconstructed color photos on the website of the international research project “The Legacy of S.M. Prokudin-Gorsky”: http://prokudin-gorsky.org/

The color photos reconstructed as part of the “The Russian Empire in color photos” project of the Belorussian orthodox church: http://veinik.by/

The color photos restored by the laboratory of digital technologies for restoration of the Russian Academy of Sciences and the “Restavrator-M” center: http://www.prokudin-gorsky.ru/English/index.shtml

Prokudin-Gorsky: Self-portrait. Study at the Kivach waterfall. Below: A selection from the Prokudin-Gorsky Collection, primarily from the images less often reproduced on the internet

Dagestan, village of Arakani

Allah sənə rəhmət eləsin, Prokudin-Qorski

Bəzi çoxbilmiş soydaşlarımız tələsik “ona rəhmət düşmür” deyəcək yəqin, amma dilimizdəki bu ifadə kökünü ərəbcə “رحمة الله عليه”, yəni vəfat etmiş bir adam barədə “Allahın ona rəhmi gəslin” diləyindən götürür. Bu dilək də öz ünvanına – hər şeyi eşidən və görənə, rəhmdillərin ən rəhmlisinə yetişibsə, artıq söz-söhbətə nə hacət.

Mirzə Cəlil də 1907-ci ildə öz “Qurbanəli bəy” hekayəsini “Qoqol, Allah sənə rəhmət eləsin” epiqrafı ilə başlamışdı. Yəqindir ki, rus ədəbiyyatının klassiki Nikolay Vasilyeviç Qoqolun (1809-1852) tənqidi, satirik əsərləri Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) yaradıcılığına böyük təsir göstərib və “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin meydana gəlməsinə təkan verib.

Sergey Mixayloviç Prokudin-Qorski (1863-1944) dünyada rəngli fotoqrafiyanın pionerlərindən hesab edilir. Ona rəhmət diləməyimizin səbəbi isə Azərbaycan və azərbaycanlıların yəqin ki, tarixə məlum ilk rəngli foto-şəkillərinin müəllifi olmasıdır.

Prokudin-Qorski kimdir?

Maraqlıdır ki, Prokudin-Qorski nəsli başlanğıcını Qızıl Ordadan oğulları ilə Moskva Knyazlığına gələrək, pavoslavlığı və Pyotr adını qəbul etmiş tatar knyazı Murza Musa (1350-?) ilə bağlayır. Nəslin gerbindəki ay-ulduz tatar köklərinə, simvolik çay şəkli isə Don çayının qolu olan Nepryadva çayına və Kulikovo döşüyündə iştiraka işarədir. Deyilənə görə, 1380-ci ildə böyük knyaz Dmitrinin (1350-1389) ordularının Mamay xanın (1335-1381) qoşununa qalib gəlməsi ilə nəticələnən bu döyüşdə Pyotr bütün oğullarını itirir. Bu qələbədən sonra Donskoy ləqəbini almış knyaz Dmitri fədakarlığına görə Pyotra Ryuriklər sülaləsindən Mariya adlı bir knyaginyanı ərə verir və Qora (rusca “dağ”) adlanan votçina torpaqlarını hədiyyə edir. Qorski soyadı Pyotr Qorski ilə başlayır, onun nəvəsi olan Prokuda (və ya “prokaznik” – rusca “nadinc”) ləqəbli Prokopi Alfyoroviç (1420-1450) və törəmələri isə Prokudin-Qorski adlanır.

Sergey Mixayloviç Prokudin-Qorskinin qısa bioqrafiyasından belə görünür ki, 1890-cı ilə, yəni 27 yaşına qədər o, çox müxtəlif istiqamətlərdə təhsil alır. 1883-86-da Aleksandr Liseyində oxuyur, 1886-88-də Sankt-Peterburq Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsində təbiət fənləri üzrə mühazirələr dinləyir, 1888-90-da İmperator Hərbi-Tibb Akademiyasında dinləyici olur, İmperator İcəsənət Akademiyasında rəssamlıq dərsləri alır, skripka ilə ciddi maraqlanır və heç bir yerdə də formal təhsilini başa vurmur. Sankt-Peterburq Universitetində Sergey Mixayloviçin müəllimlərindən biri məşhur alim Dmitri Mendeleyev (1834-1907) olur və deyilənə görə onun kimya və fotoqrafiya ilə maraqlanmağının səbəbkarı məhz bu müəllimi olub.

Skuritsxali çayının sahilində. Etüd. Orta-Batum. 1912-ci il. Mənbə: Konqres Kitabxanası.

İmperator Rus Texniki Cəmiyyətinin kimya-texnologiya şöbəsi, sonradan isə fotoqrafiya şöbəsinin üzvü olan Prokudin-Qorski 1897-ci ildən öz fotoqrafiya təcrübələri barədə məruzələr etməyə başlayır. 1901-ci ildə Peterburqda onun “foto-sinkoqrafiya və foto-texnika emalatxanası” açılır. 1902-ci ildə Almaniyaya səyahət edərək, qabaqcıl rəngli fotoqrafiya tədqiqatçılarının, xüsusən Adolf Mitenin (1862-1927) təcrübəsini öyrənir, müasir texniki alətləri mənimsəyir. İlk rəngli foto-şəkil hələ 1861-ci ildə nümayiş olunmuşdu. İstifadə olunan “rəngayırma” prinsipi fotonun qırmızı, yaşıl və göy filtrlə çəkilməsi, nümayiş etdirilmək üçün isə bu şəkillərin uyğun filtrlərlə üst-üstə proyeksiya olunmasını nəzərdə tutur. Əsas problemlərdən biri rəngləri ən yaxşı şəkildə ötürmək imkanı verən foto-emulsiyaların hazırlanması olur ki, Prokudin-Qorski bu istiqamətdə tədqiqatlara öz töhfəsini verir.

Prokudin-Qorskinin üçrəngli proyektoru və proyeksiya prosesi. 1900-1917-ci illərin rəngli dünyası sərgisindən Viktor Minaxinin dizaynı.

Növbəti illər o, Rusiyada rəngli foto-proyeksiya nümayişləri keçirir, imperiyanın müxtəlif bölgələrinə səyahət edərək foto-çəkilişlər aparır, emalatxanasında rəngli açıqçaların çapını təşkil edir. 1908-ci ildə rus ədəbiyyatının 80 yaşlı canlı klassiki Lev Tolstoyun (1828-1910) rəngli foto-şəklini çəkməklə Prokudin-Qorski daha da məşhurlaşır. O, rəngli foto-proyeksiya nümayişləri üçün yüksək cəmiyyətin toplandığı ziyafətlərə tez-tez dəvətlər alır.


“Çox hörmətli Lev Nikolayeviç,
Bir qədər əvvəl kiminsə (familiyasını unutmuşam) çəkdiyi rəngli şəklinizin fotoqrafik lövhələrini aşkarlamaq mənə nəsib oldu. Nəticə olduqca pis alındı, çünki, göründüyünə görə fotoqraf gördüyü işlə yaxşı tanış deyilmiş.
Təbii rənglərlə fotoqrafiya mənim ixtisasımdır və ola bilər ki, təsadüfən mətbuatda mənim adıma rast gəlmisiniz. Hal-hazırda, uzun illər işlədikdən sonra, şəkillərin düzgün rənglərlə əla reproduksiyasını əldə etməyə müyəssər olmuşam. Mənim rəngli slayd proyeksiyalarım Rusiyada məşhur olduğu kimi Avropada da tanınır.
İndi, mənim metodum və lövhələrimdən istifadə etməklə fotoqrafik şəklin çəkilməsi prosesi bir saniyədən üç saniyəyədək vaxt aldığı bir vaxtda, mən cürət edib bir və ya iki günlük (səhhətinizi və hava şəraitini nəzərə alaraq) sizi ziyarət etmək üçün icazə almaq istəyirəm ki, sizin və həyat yoldaşınızın bir neçə rəngli şəklini çəkim…
Mənə elə gəlir ki, əhatəsində olduğunuz mühitdə sizin şəklinizi düzgün rənglərlə təsvirə köçürməklə bütün dünyaya bir xidmət göstərmiş olacağam. Bu təsvirlər daimidir - onlar dəyişmir. Boya ilə çəkilmiş heç bir reproduksiya belə nəticələr əldə edə edə bilməz.

Sergey Mixayloviç Prokudin-Qorski”

“Kənd qəbristanlığı”. Prokudin-Qorski studiyasından rəngli poçt kartı, ştampın tarixi 19 yanvar 1907-ci ildir. Mənbə: Konqres Kitabxanası

1909-cu ilin mayında İmperator II Nikolay və ailəsi üçün keçirdiyi xüsusi nümayiş tədqiqatçının yaradıcılığına həlledici təkan verir. Rəngli təsvirlərə heyran olmuş imperator Rusiyanın bütün əsas görməli yerlərini təbii rənglərlə sənədləşdirmək üçün Sergey Mixayloviçə lazımi nəqliyat xərcləri və icazələrin verilməsini əmr edir. Bir neçə həftə sonra Prokudin-Qorski artıq ilk ekspedisiyasına yollanır. On il ərzində on min rəngli foto-şəklin çəkilməsi planlaşdırılır. Maliyyə çətinlikləri, dünya müharibəsi və inqilablara baxmayaraq Sergey Mixayloviç müxtəlif əyalətlərə, o cümlədən bir neçə dəfə Türküstan və Qafqaza səyahət edərək qiymətli foto-material toplayır, rəngli kinematoqraf istiqamətində işləyir. 1917-ci ildə Romanovlar sülaləsinin hakimiyyəti devrildi, daha sonra isə Bolşevik inqilabı baş verdi. O vaxta artıq Prokudrin-Qorskinin unikal kolleksiyasında 3500-ə yaxın foto-şəkil var idi.

Prokudin-Qorski drezina ilə Petrozavodsk yaxınlığında Murmansk dəmir yolu boyu gedərkən, 1915. Mənbə: Konqres Kitabxanası

Prokudin-Qorski ilk fürsətdə sovet Rusiyasından mühacirət edir, 1918-ci ildə Norveçə ezamiyyətə göndərilir və geri qayıtmır. Daha sonra İngiltərə, 1921-ci ildən 1944-cü ilə, həyatının sonuna qədər Fransada yaşayır. Maraqlıdır ki, tədqiqatçı kolleksiyanın bir qismini, yəni 2300 neqativi Fransaya gətirməyə icazə ala bilir. Sovet Rusiyasında qalan 1200-dən çox neqativ və 1000-dən çox rəngli diapozitiv, həmçinin Fransada saxlanan 400-ə yaxın neqativ itirilmiş hesab olunur. ABŞ Konqres Kitabxanası 1948-ci ildə kolleksiyanın əllərində olan hissəsini Prokudin-Qorskinin oğullarından satın alır. Hazırda kitabxanada saxlanan kolleksiya əsasən 1902 foto-şəklin üçlü neqativindən ibarətdir. Bununla yanaşı 14 qeydiyyat foto-albomunda bu şəkillərin kiçik qara-ağ surətləri yapışdırılaraq izahları yazılıb.

Bu dəyərli tarixi foto-sənədlər uzun illər geniş ictimaiyyətə məlum olmayıb. 2000-ci ildə kolleksiya rəqəmli formata salınaraq Konqres Kitabxanasının veb-saytında açıq istifadə üçün təqdim olunub.

İnstaqram Azərbaycan, 1912

Prokudin-Qorski kolleksiyasında Azərbaycana aid onlarla foto var. Onların harada çəkildiyi, nəyi təsvir etdiyini isə “Qafqaz və Qara Dəniz mənzərələri” adlanan qeydiyyat foto-albomunda uyğun qara-ağ “thumbnail” rəsmciklərin altında verilmiş izahedici başlıqlardan öyrənmək olar.

“Qafqaz və Qara Dəniz mənzərələri” albomunun 33-cü səhifəsi. Mənbə: Konqres Kitabxanası.

Fotoların əksəriyyəti Muğan çölündə, 1912-ci ildə çəkilib və 44-səhifəlik albomun 33-38-ci səhifələrində qeydiyyata düşüb. Bu seriya “Река Араксъ у Саатлы. Мугань”, yəni “Saatlı yaxınlığında Araz çayı. Muğan” şəkli ilə başlayır və əsasən Xarkov quberniyasından köçürülmüş ukraynalı kəndlilərin məskunlaşdığı Nikolayevsk, Qrafovka və Petropavlovsk (1931-ci ildən adı dəyişdirilmiş bugünkü Sabirabad) ətrafında pambıq təsərrüfatlarını təsvir edir. Yeri gəlmişkən, hələ 1899-cu ildə Azərbaycan mətbuatının banisi, görkəmli ziyalı Həsən Bəy Zərdabi (1837-1907) “Kaspi” qəzetindəki məqaləsində bu məntəqələrin adını çəkir.

“Qafqaz və Qara Dəniz mənzərələri” albomunun 38-ci səhifəsi. Mənbə: Konqres Kitabxanası.

Bu fotoların ancaq bir neçəsində insanlar təsvir olunub. “Персидские татары. Саатлы. Мугань”, yəni “İranlı tatarlar. Saatlı. Muğan” başlıqlı şəkli azərbaycanlıların tarixə məlum ilk rəngli foto-şəkli hesab etmək olar. Bir çoxlarımızın ev albomlarında rəngli fotolar ancaq 1980-ci illərdə peyda olduğu halda, şəkildəki iki kişinin əsrin əvvəlində rəngli foto-şəkli çəkilib. Onlar isə heç də bu tarixi andan məmnun görünmür. Öz rəngli şəkillərini görmək də, yəqin ki, onlara qismət olmayıb. Konqres Kitabxanası bu unikal kolleksiyanı rəqəmli formata keçirib internetdə açıq yerləşdirməsəydi, yəqin bizə də qismət olmazdı.

“İranlı tatarlar. Saatlı. Muğan” fotosunun bərpa olunmuş rəngli təsviri (solda) və üçlü neqativin rəqəmli faylı (sağda, yuxarıdan-aşağıya mavi, yaşıl və qırmızı filtr üçün təsvirlər). Mənbə: Konqres Kitabxanası.

Bu şəkli mən hələ 2010-cu ildə Amerikada olarkən kitabxananın saytındakı Prokudin-Gorski kolleksiyasında axtarış edəndə görmüşdüm, amma o vaxt deyəsən “Azərbaycan” sözü ilə axtarış verərkən sadəcə bir neçə şəkil çıxırdı. Konqres Kitabxanası 2001-ci ildə “The Empire That Was Russia”, yəni “Rusiya olmuş imperiya” adlı sərgi üçün fotoqraf Valter Frankhauserə (Walter Frankhauser) 122 təsvirin bərpasını sifariş edir. Qorunub saxlanmış üçlü neqativlərin 2000-ci ildə yüksək ayırdetmə dəqiqliyi ilə skan olunmuş rəqəmli faylları əsasında rəngli təsvirlərin bərpa olunması heç də trivial məsələ deyil.

Vaxtilə hər fotonun ayrı-ayrı rənglər üçün üç şəkli çəkilib. Çəkilişlər arasında keçən vaxt ərzində neqativin sürüşməsindən başqa fotosu çəkilən obyektlər də hərəkət edib. Şüşə neqativ lövhənlərinin müxtəlif fiziki defektləri də restavrasiyanı çətinləşdirib. Prokudin-Qorski çay sahilində təsvir olunmuş yuxarıdakı foto da Fankhausenin restavrasiya etdiyi şəkillərdəndir. Azərbaycanda çəkilmiş şəkillərdən yalnız biri – “Muğan. Mühacirin ailəsi. Qrafovka qəsəbəsi” adlı foto sərgi üçün restavrasiya olunub.

Daha sonra, 2004-cü ildə Konqres Kitabxanası bütün rəngli fotoların avtomatlaşdırılmış bərpa-rekonstruksiyası üçün Blez Aquera-i-Arkas (Blaise Agüera y Arcas) ilə müqavilə bağlayır. Yeri gəmişkən, kompüter qrafikası sahəsində məşhur mütəxəssis olan Blez 2013-cü ildə yeddi il “Microsoft”da aparıcı rollarda işlədikdən sonra “Google” şirkətinə keçməklə gündəmə gəlmişdi. Onun sözlərinə görə foto-şəkillərin bərpası üçün hazırlanan proqram təminatında üç neqativin “sərt uyğunlaşdırma” üsulu ilə yanaşı neqativlərin müxtəlif hissələrini müxtəlif cür deformasiya edən və daha yaxşı nəticə verən “əyilmə sahəsi üzrə uyğunlaşdırma” üsulu istifadə olunub.

Qəribədir ki, Konqres Kitabxanasının onlayn bazasında saxlanan bərpa olunmuş “İranlı tatarlar” foto-şəklində neqativlər yaxşı uyğunlaşdırılmadığından rənglərin sürüşməsi açıq-aşlar görünür. Bu, xüsusilə də sağdakı personajda özünü daha aşkar biruzə verir. Hərçənd ki, parlaq gün işığında çəkildiyindən, bu çəkilişlərin ekspozisiya vaxtı və beləliklə də üç şəkil arasında fərqlər az olmalıdır, həmçinin neqativlərdə ciddi defektlər görünmür.

Tənbəllik etməyib üçlü neqativ faylını “Photoshop” proqramında açdım və uyğun hissələrini kəsərək yeni bir faylda qırmızı, yaşıl və göy rəng kanalına köçürdüm. Sadəcə köçürmə çevirməsi ilə, yəni yuxarı-aşağı və ya sağa-sola sürüşdürməklə təsvirləri üst-üstə gətirərək uyğunlaşdırdım. Göründüyünə görə, ideal nəticə almaq üçün həm də cüzi fırlatma çevirməsi etmək lazımdır. Lakin alınmış şəkil belə də qənaətbəxş görünürdü. İşi sona çatdırmaq istəyənlər faylı buradan yükləyə bilər. Yekunda bir qədər qırmızı və yaşıl kanaldakı təsviri tündləşdirdim, nəticə aşağıdadır.

Bərpa olunmuş “İranlı tatarlar” foto-şəklinin fraqmenti. Solda: Konqres Kitabxanasının versiyası. Ortada: mənim versiyam. Sağda: V.Ratnikov tərəfindən restavrasiya olunmuş versiya.

Daha sonra öyrəndim ki, Prokudin-Qorski irsini tədqiq edən bir neçə müxtəlif layihə çərçivəsində foto-şəkillər bərpa olunaraq internetdə yerləşdirilib. Amma bundan əvvəl Konqres Kitabxanasının kataloqunda balaca bir qeyri-dəqiqliyi aradan qaldırası oldum.

Tədqiqatçı A.Yusubov

Konqres Kitabxanasının onlayn kataloqunda şəkillərin başlıqları qeydiyyat albomlarında uyğun qara-ağ rəsmciklərin altındakı yazılardan götürülüb. Böyük ehtimalla bu albomlar çəkilişlərdən xeyli sonra Prokudin-Qorski və onun köməkçiləri tərəfindən hazırlanıb, çünki, bəzən albomdakı başlıqlar şəklə uyğun gəlmir və ya xronoloji ardıcıllıq açıq-aşkar pozulur.

“Qafqaz və Qara Dəniz mənzərələri” albomunun 32-ci səhifəsində yanlış başlıqlı fotonun ağ-qara rəsmi (solda) və xalq arasında “şirvan” kimi tanınan köhnə on min manatlıq əskinas üzərində Şirvanşahlar Sarayı kompleksinin təsviri (sağda). Mənbə: Konqres Kitabxanası və BanknoteIndex.com.

Yəqin hər azərbaycanlı təsdiq edər ki, yuxarıdakı şəkildə Şirvanşahlar Sarayındakı məscid təsvir olunub, lakin qeydiyyat albomunda bu şəkil Tiflis fotoları arasında yerləşdirilib, başlığı isə səhvən “Мечеть въ Азiатской части Тифлиса”, yəni “Tiflisin asiya hissəsində məscid” kimi qeyd olunub. Onlayn kataloqda isə başlıq düzəldilib və qeydlərdə “Corrected title information provided by Dmitry Vorona, 2013”, yəni “Düzəldilmiş başlıq barədə məlumat Dmitri Vorona tərəfindən verilib, 2013” yazılıb.

Təəssüf ki, bu şəklin rəngli neqativləri günümüzə gəlib çıxmayıb, lakin bu onu göstərir ki, Prokudin-Qorski Bakıda da çəkiliş aparıb. Qafqaz albomunu onlayn kataloqda vərəqləyərkən 39-cu səhifədə Bakı sakinlərinə yaxşı tanış olan Filarmonniya binasının fotosunu gördüm. Məlum oldu ki, albomda bu şəklə aid heç bir izah olmasa da onlayn kataloqda bu şəklin başlığı həmin səhifədəki digər fotonun başlığına uyğunlaşdırılaraq “Mechetʹ v Vladikavkazi︠e︡ (Mosque in Vladikavkaz)”, yəni “Vladiqafqazda məscid” kimi qeyd edilib.

Filarmoniya binasının fotosunun bərpa olunmuş rəngli təsviri (solda) və üçlü neqativin rəqəmli faylı (sağda). Mənbə: Konqres Kitabxanası.

Həmən kitabxananın saytında kataloqdakı yanlışlıqlar barədə məlumat vermək üçün onlayn forma vasitəsilə 25 mart 2015 tarixli növbəti ismarışı göndərdim:

Bu fotonun Prokudin-Qorskinin albomunda öz başlığı yoxdur, lakin göründüyünə görə digər Vladiqafqazda məscid fotoşəklinə yaxın olmağı səbəbindən səhv bir başlıq verilmişdir.

Əslində bu, başqa bir şəhərdə – Bakıda, tamamilə başqa bir binadır. 1918-ci il Bakısının nadir aero-foto-şəklinə baxın. 1912-ci ildə varlı Bakı elitasının klubu kimi açılmış aşağı sağ küncdə görünən İctimai Toplantılar üçün Yay Mərkəzi memarlıq baxımından la Opera de Monte-Karlodan ilham almışdır, indi isə orada məşhur azərbaycan sovet bəstəkarı və dirijoru Müslüm Maqomayevin (1885-1937) adını daşıyan Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası yerləşir (burada baxın). Binanın müasir görünüşünü burada görə bilrəsininz.

Bir gün sonra isə Konqres Kitabxanasından belə bir cavab e-məktubu aldım:

Hörmətli Araz Yusubov: Prokudin-Qorskinin bu şəkli (nüsxə LC-P87-7277) üçün başlıq barədə e-məktubunuza görə sağ olun. Haqlısınız ki, albmdakı (LOT 10336) şəklin başlığı yoxdur və kataloqdakı yazı məscid şəklinə yaxın olduğuna görə mənimsədilib. Bu məscid açıq-aydın LC-P87-7277 nömrəli şəklində təsvir olunan bina deyil.

LC-P87-7277 nömrəli nüsxədə göstərilən bina bizə göndərdiyiniz aero-foto-şəkildə göstərilən Bakı, Azərbaycandakı keçmiş İctimai Toplantılar üçün Yay Mərkəzinə oxşayır. Sizin yeni məlumatlarınızı daxil etmək üçün verilənlər bazamızı yenilədim. Dəyişiklik bir neçə həftə içində onlayn kadaloqda olmalıdır.

Kataloqumuzdakı bu şəkil üçün məlumatı düzəldərək təkmilləşdirməkdə bizə kömək etdiyinizə görə çox sağ olun.
 
Ən xoş arzularla,
Arden Aleksander
Kataloqçu
Nəşrlər və Foto-şəkillər Şöbəsi Konqres Kitabxanası

Beləliklə, indi Konqres Kitabxanasının kataloqunda bu fotonun başlığı “The Summer Centre for Public Gatherings, Baku, Azerbaijan”, yəni “İctimai Toplantılar üçün Yay Mərkəzi, Bakı, Azərbaycan” kimi göstərilir. Qeydlər hissəsində isə kiçik əlavə edilib: “Title devised by Library staff. (Source: researcher A. Yusubov, 2015)”, yəni “Başlıq Kitabxana işçiləri tərəfindən qoyulub (Mənbə: tədqiqatçı A. Yusubov, 2015)”.

Digər maraqlı keçidlər

“Цвет нации” (“Millətin rəngkarı”) Leonid Parfyonovun 2014-cü ildə çəkdiyi, Prokudin-Qorskinin 150-illiyinə həsr olunmuş sənədli filmi (rus dilində) https://www.youtube.com/watch?v=Qx0TbbRC5RE

“S.M.Prokudin-Qorski irsi” beynəlxalq elmi-tədqiqat layihəsinin saytında bərpa olunmuş rəngli-fotoşəkillərin kataloqunda bir çox başlıqlar da dəqiqləşdirilib http://prokudin-gorsky.org/

Belorusiya pravoslav kilsəsi nəşriyyatının “Rusiya İmperiyası rəngli şəkillərdə” layihəsi çərçivəsində bərpa olunmuş rəngli foto-şəkillər http://veinik.by/

Rusiya Elmlər Akademiyasının restavrasiya üçün rəqəmli texnologiylara laboratoriyası və “Restavrator-M” mərkəzinin bərpa etdiyi rəngli foto-şəkillər http://www.prokudin-gorsky.ru/English/index.shtml

Prokudin-Qorski: Avtoportret. Kivaç şəlalələrində etüd. Aşağıda: Prokudin-Qorski kolleksiyasından seçmələr, əsasən internetdə daha az istifadə olunana şəkillərdən

Dağıstan, Arakani kəndi